زنانی که شکست را شکست دادند.

قسمت پنجم .

.

قمرالملوک وزیری ماه آسمان آواز ایران! 

قمرخانم سید حسین خان، پرآوازه ترین  خواننده زن آوازهای سنتی ایران، که به احترام علی نقی وزیری مؤسس مدرسه عالی موسیقی، نام خانوادگی او را برای خود برگزید. نخستین زن خواننده ایرانی بود که صدایش ضبط شد و اولین زنی بود که بدون حجاب روی صحنه رفت.  قمرالملوک در جوانی پس از آشنائی با مرتضی خان نی داود با ردیف موسیقی ملی آشنا شد. به روایت علی تجویدی نخستین کنسرت قمر در سال ۱۳۰۳ در گراند هتل در خیابان لاله زار اجرا شد که برای نخستین بار تصنیف مرغ سحر از سروده های ملک الشعرای بهار را در دستگاه ماهور به همراه غزلی از ایرج میرزا خواند .

فقیه شهر به رفع حجاب مایل نیست              چرا که هرچه کند حیله در حجاب کند

نقاب بر رخ زن سد باب معرفت است            کجاست دست حقیقت که فتح باب کن

قمر آن کنسرت پر سروصدا را به امور خیریه اختصاص داد. کنسرتی که به قول خودش بیم جانش می رفت از آزار مرتجعین. او در مشهد هم کنسرت داد و درآمدش را صرف آرامگاه فردوسی کرد. سال ۱۳۰۶ که به افتخار شکرالله قهرمانی نوازنده قدیمی کنسرتی ترتیب داد نیز همین گونه عمل کرد. وی چهار سال بعد در همدان کنسرت داد و در آنجا ترانه هایی از عارف که مورد غضب دستگاه رضا شاه بود خواند.  قمر بعدها در فیلم سینمائی مادر به کارگردانی اسماعیل کوشان حضور یافت و دقایقی با همراهی ویولن ناصر زرآبادی به خواندن غزلی از سعدی پرداخت و درآمد حاصل از آن را نیز به بیمارستان مسلولین شاه آباد اهدا کرد.  بعد از ۱۳۱۹ که رادیو ایران شروع بکار کرد صدای قمر به همه جای ایران رفت.  اهل هنر گفتند صدایش لالای طنین و ملاحت قدرت و دامنه وسیع بود و تکنیک خاصی در فرودها داشت.  تنوع تحریرها ، مهارت و احاطه وی در اجرای گوشه ها و ردیف ها و دستگاههای موسیقی ایران پر از شور و شیدایی بود.  آوازها و تصنیف های قمر از جنبه ارزشهای ادبی هم در خور توجه است. شاعران تصنیف ها و آوازهای او از جمله شیدا ، میرزاده عشقی ، عارف، ایرج میرزا، پژمان بختیاری، وحید دستگردی ،موید ثابتی، ملک الشعرا بهار، امیر جاهد بودند.

نخستین معلم او مادر بزرگش خیرالنساء افتخار الذاکرین روضه خوان حرمسراهای قجر بود وقمر با او همخوانی می کرد وبا شنیدن مرثیه ها و نوحه خوانی های مادر بزرگش آهنگ نغمه ها را که اقتباس از برخی گوشه های مختلف دستگاههای موسیقی ایرانی مثل گوشه حجاز در ابوعطا یا گوشه غمگین انگیز در آواز دشتی بود، بی آنکه نامشان را بداند فراگرفت  و زمزمه کرد . بعد از مادر بزرگ وی متاثر از سید حسین طاهرزاده خواننده موسیقی ایرانی بود که در اجرای قطعات آوازی تصنیف ها و قطعات ضربی تبحر داشت.

اما اولین کسی که قمر را کشف میکند مرتضی خان نی داود بود و اولین آهنگ را هم او برایش ساخت.  در واقع قمر با وجود نی داود قمر میشود.  از دیگر کسانیکه قمر الملوک وزیری با او آشنا شده بود، باید از درویش خان نام برد ابوالحسن صبا، حبیب سماعی و حسین یاحقی هم از همنوازان صدای او بودند . از دکتر محمود خوشنام شنیدم شعر و آهنگ پنج تصنیف قمر از عارف قزوینی است که معروفترین آن ” تا رخت مقید نقاب است” در نکوهش حجاب  و مارش جمهوری است.  قمر صفحه جمهوری را در زمان رضا شاه خوانده که خودش یک کار بزرگ بود. متن دو تصنیف او نیز از ایرج میرزاست : مرگ مادر و عاشقی با محنت بسیار .

آهنگ شش تصنیف قمر نیز از استادش مرتضی خان نی داود است  و اما رکورد تصنیف سازی برای قمر را محمد علی امیر جاهد شکسته است.  قمر زنی شریف و خواننده ای بی همتا بود . اما در مورد وی اغراق هم شده است به ویژه از سوی کسانی که به وی تعلق خاطر داشتند یا در جاذبه اش بودند.  ایرج میرزا در یکی از این  شعرها در ستایش قمر” ملکی بود قمر پیش خداوند عزیز” می گوید که قمر اصلا این جهانی نیست  و به اشتباه به این جهان خاکی پیوند خورده است . خداوند در اصل قمر را برای دل خود آفرید و اما چون جهان را خلق کرد و پی برد که جهان هستی چیزی کم دارد به خاطر نقطه کمال هستی، دل از قمر کند  و او را به زمین فرستاد . قمرالملوک وزیری تا سال ۱۳۳۲ در اوج قرار داشت و در همین سال آواز بسیار زیبائی همراه با نوازندگی برادران معارفی در رادیو ضبط کرد که میگویند این آخرین کار او بود چون بعد آن او سکته کرد و به علت سکته حنجره جادوییش از کار افتاد. ازآن پس قمر خانه نشین و بستری گردید و در تنگنای مالی گرفتار آمد. شمار زیادی از دوستانش او را ترک کردند و قمر برای تامین معاش از سر ناچاری در کافه شکوفه نو میخواند. سرانجام ۱۴ مرداد سال ۱۳۳۸ چشم از جهان فروبست و با این دنیای بیرحم وداع کرد. هنگامی که جسد او را شستند و به یک مسجد انتقال دادند تا موقتا آنجا باشد تا رادیو برای تشیع از مردم هنردوست دعوت بعمل آورد، متولیان مسجد حاضر نشدند او را حتی برای یک شب بعنوان مهمان بپذیرند. با اینکه زنده یاد تقی روحانی متن زیبای (قمر رفت) را در رادیو قرائت کرد و برای شرکت در مراسم از همگان دعوت شده بود از خیل هنرمندان خبری نبود. و بدین گونه قمر به میهمانی خاک رفت . خوب است اینجا از زنان خواننده پیش از قمر  یعنی  پیشگامان خوانندگی زنان در ایران هم یاد کنم. زنان خواننده پیش از قمر، سلطان خانم  سکینه خانم و شاگردان آقا علی اکبر، زینت خانم  شاگرد محمد صادق خان ، زیور سلطان خواهر سما ظهور و زری خوش آواز.

قمر رفت ولی کار او ماند.

بدری آتابای و کتابخانه سلطنت!

بدری آتابای خواجه نوری فهرست نویس ، مؤلف و مصحح ایرانی است.  ایشان پس از گذراندن تحصیلات ابتدائی و متوسطه در دانشگاه تهران ادبیات خواند. سال ۱۳۴۰ در آمریکا  فوق لیسانس کتابداری و فهرست نویسی نسخ خطی را دریافت کرد و پس از بازگشت به ایران مسئولیت کتابخانه سلطنتی را برعهده گرفت و کوشید آثار خطی ارزشمند را به دانش پژوهان بشناساند. بنظر من خانم بدری آتابای به تاریخ ایران و پژوهشگران ایرانی خدمت زیادی کردند در کتابخانه سلطنتی حدود سه هزار وسیصد  نسخه خطی وجود دارد که نظیر آن در هیچ کجای دنیا نیست و ایشان بیش از شصت سال پیش فهرست آنها را در هشت جلد منتشر نمود و کار بزرگی بود.

بدری خانم سال ۱۳۵۹ از ایران رفت و مقیم مصر شد و در چندین دانشگاه  آن کشور به تدریس زبان فارسی و تاریخ ایران پرداخت و بعدا به امریکا رفت و آنجا هم آثار خوبی منتشر نمود از جمله : گنجینه ای از هنرهای ظریف ایرانی ، نگاهی به گوشه هایی از تاریخ ایران ، تصحیح بیست و دو غزل از حافظ ، آلبوم های کتابخانه سلطنتی ، دیوان ها و قرآن های خطی و مرقعات کتابخانه یعنی قطعات مختلف هنری ، آثار خوشنویسی ، نقاشی و از این قبیل .

بدری آتابای در گفتگو با حبیب لاجوردی در تاریخ شفاهی به آخرین روزهای شاه در ایران اشاره نموده و خاطره آن سفر بی بازگشت را روایت میکند که نکات قابل تاملی دارد از جمله اینکه : قرار بود شاه دو ماه بعد برگردد و همسرم وقتی شاهزاده ها را دستش سپردند تا چند روزی  زودتر از محمدرضا شاه پهلوی آنها را از مملکت را خارج کند، رو کرد به من و گفت ما ۲۵ فروردین سال ۵۸ برمیگردیم. ۲۵ فروردین دو ماه بعد ، علیاحضرت شهبانو و خود اعلیحضرت هم وقتی می رفتند فکر میکردند تا دو ماه دیگر برمیگردند . بدری آتابای با افسوس می گوید بسیاری از کتب خطی بریتیش میوزیوم از آثار دزدیده شده کتابخانه سلطنتی ایران زمان مظفری است.  مانند صفحاتی از مرقع گلشن که نادر شاه از هندوستان آورده بود . در کتابخانه نسخ خطی کاخ گلستان آثار با ارزشی حفظ شد از جمله شاهنامه بایسنقری ، شاهنامه رشیدا  به کتابت عبدالرشید دیلمی ، مجموعه چهل جلدی هزار و یکشب ، ظفرنامه تیموری ، مثنوی روضه الانوار خواجوی کرمانی ، پنج گنج نظامی به خط نستعلیق ، سلسله الذهب ، گلستان سعدی به خط شاه قاسم و به قلم نستعلیق ، کلیله و دمنه با نگاره های بسیار، همچنین مجموعه نقاشی های حمزه نامه ، حبیب السیر تالیف غیاث الدین بن همام و از این قبیل .

خانم بدری آتابای سابقه کتابخانه سلطنتی را در جلد دوم فهرست های دواینی که منتشر نموده شرح داده است.  مسئولیت کتابخانه سلطنتی را خیلی جلوتر لسان الدوله ، بعد پدر پروین اعتصامی یوسف اعتصام الملک ، بعد شیخ المشایخ معزی، بعد میرزا موسم الممالک  در ادوار بعدی حبیب الله نوبخت ، بدیع الزمان فروزانفر در آخر سر بدری آتابای برعهده داشتند .

در مورد نادرشاه افشار، سندی در کتابخانه سلطنتی نگهداری میشود که قابل تامل است.  نادر شاهی که ما تصور می کنیم فقط یک آدم نظامی است او دستور داده بود تورات ، زبور و انجیل و قرآن به فارسی درآید تا امکان مقایسه آنها فراهم بشود. برای این کار متخصصین را نادر شاه جمع میکند و از آنها می خواهد این کار با دقت انجام شود. خانم بدری آتابای خواجه نوری سند مزبور را هم منتشر کردند . نگاهی به گوشه هایی از تاریخ ایران از آثار خوب ایشان است که فراز و نشیب تاریخ میهن مان را از آمدن آریایی ها تا اواخر دوره قاجار به کوتاهی و زیبائی به تصویر کشیده است .

توران میرهادی پیشکسوت ادبیات کودکان در ایران 

توران میرهادی سال ۱۳۰۶ خورشیدی پا به دنیا  نهاد و سال ۱۳۹۵ درگذشت او نویسنده و شخصیت برجسته فرهنگی بود که بیش از شصت سال در گستره آموزش و پرورش و ادبیات کودکان کوشید. وی مدرسه فرهاد را یک ربع قرن از سال ۳۴  تا ۵۹  اداره کرد این مجتمع یکی از آموزشگاههای تجربی و الگوواره ایران بود که هدفها و کارکردهای آموزش و پرورش مدرن در آن تجربه و ارزیابی میشدند. توران میرهادی بهمراه لیلی ایمن آهی یکی از بنیانگذاران شورای کتاب کودک در سال ۱۳۵۸ سرپرستی تدوین و تالیف فرهنگنامه کودکان و نوجوانان را نیز برعهده گرفت .

خانم میرهادی را مادر ادبیات کودک و نوجوان در ایران خواندند. پدرش ریشه و تبار تفرشی داشت و مادرش گرتا دیتریش آلمانی بود. پدر دانش آموخته، مهندس مکانیک ماشین آلات و راه و ساختمان، از آلمان بود و مادرش در مونیخ هنر خوانده و نقاشی و مجسمه سازی میکرد و در هنرستان کمال الملک به هنرجویان، مبانی هنر مجسمه سازی آموزش می داد .

توران میرهادی از کودکی با دو فرهنگ آلمانی و ایرانی زیست و بزرگ شد. وی در مدرسه آلیانس تهران  و بعد در دبستان آذر سالهای ابتدائی تحصیل را به پایان برد و سال ۱۳۱۷ به دبیرستان نوربخش رفت و  در دانشگاه تهران زیست شناسی خواند. در همان ایام با دو نفر آشنا شد که راهنمای خوبی در کار او بودند. جبار باغچه بان که طرح سواد آموزی بزرگسالان را پیش میبرد و محمد باقر هوشیار که اصول آموزش و پرورش درس میداد . توران خانم بعد از تحصیل در رشته علوم طبیعی از زیست شناسی انصراف داد و برای آموزش در زمینه علوم پرورشی و روانشناسی راهی فرانسه شد . آن هنگام یکسال بعد از پایان جنگ جهانی دوم بود و اروپا وضع ناگواری داشت . توران با جیره خوراک روزانه زندگی میکرد اما تسلیم دشواریها و وضعیت ناگوار پس از جنگ نشد.  او در فرانسه نخست روانشناسی تربیتی و پس از آن رشته آموزش  پیش دبستانی خواند و زمستان ۱۳۳۰ به ایران بازگشت.  در آن هنگام ایران درگیر کشمکش نیروهای سیاسی و کشورهای قدرتمند جهانی بود و زمینه اجتماعی سیاسی برای فعالیتهای فرهنگی مناسب وجود نداشت،  نخستین کار او حضور در کودکستان بهار و انتقال دانش و تجربه هایی  بود که آموخته بود و در دبیرستان نوربخش هم زبان فرانسه درس می داد .

موضوع اصلی آن ایام ملی شدن نفت بود و توران خانم نیز مانند بسیاری از جوانان روشنفکر ایرانی نگران واکنش عمله استبداد و استعمار بود.  وقایع بعدی زندگی او را هم تحت تاثیر قرار داد. همسرش سرگرد جعفر وکیلی پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲ تیرباران شد.  فعالیت متمرکز خانم میرهادی در عرصه آموزش و پرورش از سال ۱۳۳۴ با پایه گذاری کودکستان فرهاد و سپس دبستان فرهاد که آن زمان به صورت مختلط اداره می شد آغاز گشت. در بیشتر سالهای دهه ۴۰ و ۵۰ مدرسه فرهاد به واحد تجربی تعلیمات عمومی تبدیل شد و پیشرفته ترین دیدگاههای درون آموزش و پرورش ایران نخست در این مجتمع بررسی و تجربه و در صورت کسب اعتبار در نظام آموزش و پرورش جاری میشد . طرح راه اندازی کانون فکری کودکان و نوجوانان ، راه اندازی شورای کتاب کودک ، گسترش ادبیات کودکان در ایران و راه اندازی نشریه های پیک ، پیک دانش آموز، پیک معلم ، پیک خانواده مدیون تلاشهای توران میرهادی هم هست .او در سال ۱۳۳۵ با لیلی ایمن آهی و آذر رهنما نخستین نمایشگاه کتاب کودک را در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران برگزار کردند.  این نمایشگاه از آن جهت اهمیت دارد که موضوع کمبود کتاب کودک و کتابخانه های ویژه کودکان را به جامعه فرهنگی آن روزگار یاد آوری کرد.  پس از این کار بود که جنبشی در گسترش ادبیات کودکان راه افتاد که تا زمان پایه گذاری شورای کتاب کودک در سال ۴۱ بطور غیر رسمی ادامه یافت . در سال ۱۳۴۶ ایرج افشار، فریدون بدری ، اسماعیل سعادت و امثال آنان بر تدوین و تالیف فرهنگنامه بومی که نیازهای کودکان و نوجوانان ایرانی را برآورده سازد تاکید کردند، بویژه ایرج افشار روی این موضوع خیلی تاکید میکرد .

توران میرهادی هم این ایده را در ذهن داشت تا اینکه در سال ۱۳۵۸ عملی شد. وی در تالیف و تدوین کتب ذیل البته همراه با لیلی ایمن آهی، ثمین باغچه بان ، پرویز کلانتری ، نورالدین زرین کیک، نقش داشته است: کتاب کار مربی کودک ، فارسی اول، تعلیمات اجتماعی سوم  و چهارم دبستان ، گذری در ادبیات کودکان ، فهرست کتابهای مناسب برای کودکان و نوجوانان ، جستجو در راهها و روشهای تربیت ، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان.