بی بی خانم استرآبادی

بی بی خانم استرآبادی از نویسندگان دوران مشروطه است او درروزنامه های حبل المتین ، تمدن و نشریه مجلس مقاله می نوشت. بیشتر نوشته های او در دفاع از آموزش دختران است. البته شهرت وی به خاطر نوشتن کتابی است بنام معایب الرجال ، عیب های مردان ، که به طنز و درپاسخ به کتابی تادیب النسوان نوشته شده است. بی بی خانم را نخستین زن طنز نویس ایران می دانند .

مدرسه دوشیزگان اولین مدرسه ای است که سال 1285 خورشیدی همزمان با انقلاب مشروطه توسط بی بی خانم برای آموزش دختران تاسیس شد. بازگشایی آن مدرسه با موجی از مخالفت و نارضایتی مرتجعین که مردان را کوک میکردند وجلو می انداختند که وا شریعتا سر بدهند روبه رو شد؛ بطوریکه شماری از مخالفین مدرسه دخترانه تلاش کردند آن مدرسه را خراب کنند .

بی بی خانم در اثر تهدید و فشارهای مرتجعین با وزیر معارف تماس گرفت( وزیر فرهنگ و آموزش و پرورش ) و شکایت کرد. اما آنجا گفتند مصلحت در این است که مدرسه تعطیل شود و دیگر مقاومت فایده ای نداشت.  بدین ترتیب مدرسه بسته شد و مدتی بعد ، پس از اینکه مجلس را به توپ بستند بی بی خانم شکایتش را نزد صنیع الدوله که مجددا وزیر معارف بود برده و بالاخره توانست مدرسه را باز کند. به این شرط که  مدرسه فقط به دختران 4 الی 6 سال اختصاص یابد و نام دوشیزگان هم از تابلوی مدرسه حذف شود .

واقعیت این است که در تاریخ مبارزه با تبعیض جنسی و روشنگری زنان  موضوع تاسیس اولین مدرسه دخترانه از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار بوده است. این امکان که در ابتدا خواست خانواده های مرفه بود با تلاش و پیگیری زنانی چون بی بی خانم گسترش یافت و موضوع آموزش وپرورش طیف وسیعی از دختران و زنان را شامل شد. این ها حالا بنظر ساده می آید باید آن زمان را در نظر بگیریم یعنی اوان مشروطیت.

اما کتاب معایب الرجال ، پیشترها کتابی منتشر شده بود با عنوان تادیب النسوان ، ادب کردن و ادب شدن زنان که نویسنده اش را کسی نمی شناخت. دراین کتاب هر فصلش توهین بود به زنان ، چه جوری زبانشان را نگه دارند ، چه جوری با گله گزاری و غرولند مقابله کنند ، چکار باید کرد وقتی قهر میکنند ، طرز راه رفتن آنها باید چه جوری باشد ، آداب غذا خوردشان چه جوری باشد ، طرز لباس پوشیدنشان و حتی چه جوری بخوابند و چه  جوری برخیزند . کمی بعد قبل از ترور ناصرالدین شاه ، بی بی خانم استرآبادی در مقابل آن کتاب؛ معایب الرجال را نوشت و به طنز ضمن برشمردن عیب های مردها سعی کرد راه ورسم درست زناشوئی را توضیح بدهد. او به هر فصل آن کتاب پاسخ جداگانه ای داد ودرعین حال از نگاه خودش معایب  شماری از مردان را برشمرد که شراب می خورند ، قمار بازی میکنند ، دائم دنبال وافور و تریاک و این جور چیزها هستند وبا آدمهای ناباب معاشرت دارند. کتاب تادیب النسوان چکیده اش این بود : زن مثل بچه است و توسط مرد بایستی تربیت بشود. اصلا رستگاری زن دراین است که از شوهرش تبعیت بکند. زن نباید چیزی از شوهرش بخواهد مگر اینکه خود شوهر به او لطف کند . وظیفه زن درخانه چیست ؟ فقط ایجاد شرایط آرامش برای شوهر و هدف زندگی مشترک چیست ؟ رابطه جنسی مرد با زن . و به قول آن نویسنده عمده مطلب این است و این همه شرح و وصف در همین است .زن  باید در تمام زندگی شرمنده و خجول باشد غیر از بستر ، وقت غذا خوردن نباید حرف بزند ، باید مثل آدم های مریض یواش یواش قدم بزند و راه برود .

بی بی خانم درکتاب خودش معایب الرجال مردان را دعوت میکند که دست از این برخوردهای ناصواب بردارند. دست از به اصطلاح تادیب کردن نسوان بردارند و خودشان را تربیت کنند . وی داستان زندگی خود را شرح میدهد واینکه  شوهرش به او بی وفائی کرده است. سپس می گوید نه هر مردی از هر زنی فزونتر است و نه هر زنی از هر مردی فروتر . بیچاره زنان که از هر طرف به آنان می تازند. شوهرها که به اصطلاح آنها را هجو میکنند، عقلا و ادبا در شعارهایشان به آنها نیش میزنند بعد نام این را نصحیت می گذارند. در چنین اوضاع واحوالی کتاب تادیب النسوان هم پیدا میشود و قوز بالای قوز. که میگوید زن باید در تمام زندگیش شرمنده و خجول باشد جز در بستر. وی باید مثل آدم های مریض یواش یواش و بدون شتاب راه برود و وقت غذا خوردن نباید حرف بزند و از این قبیل .

نسل کتاب خانم استرآبادی معایب الرجال اگرچه با طنز همراه است با کلمات وعبارات عربی است و نویسنده جا به جا برای روشن کردن منظور خودش از شعر وآیات و احادیث بهره برده است. زبانش هم کمی تند و بی پرواست و بعضی جاها هم محافظه کاری کنار میگذارد.

گفته میشود معایب الرجال از نخستین بیانیه های فمینیستی در ایران است، زیرا بی بی خانم استرآبادی در این کتاب برخی از خواست های واقعی اما پنهان مانده زنان را با شجاعت مثال زدنی مطالبه میکند. وی ساختار تحمیلی جامعه را زیر سوال می برد و خواننده دراین کتاب با خواست های روبرو میشود که میشود از جمله  خواستهای فمینیستی خواند. مثلا اعتراض به تعدد زوجات ، اعتراض به حق یکسویه طلاق از طرف مردان ، و تاکید بر آموزش زنان  و اینکه زنان فقط برای بستر نیستند .

بی بی خانم استرآبادی در این کتاب و با نگاه انتقادی خواستار ایجاد مناسبات جنسیتی متفاوتی میشود. وی شالوده  تفکری نو را درجامعه خودش که آن زمان عقب مانده بود و بین سنت و مدرنیزم دست وپا میزده است پی می افکند . از این جهت  امروز میتوانیم بگویم که جامعه نوگرای ایرانی در آن روزگار خواستار فرو شکستن تابوهای قدیمی  مخصوصا در مورد زنان بوده است . خلاصه کتاب معایب الرجال بی بی خانم در واقع پاسخی بود به کتاب تادیب النسوان ، کتابی که به خوار کردن زنان مبادرت ورزیده بود آنچنان که مرتجعین می خواستند.

فرخ زمان فرخزاد ” فروغ فرخزاد “

فروغ فرخزاد 8 دی 1313 بدنیا آمد و 24 بهمن 1345 درگذشت. او شاعر نامدار معاصر ایران است و پنج دفتر شعر منتشر کرد که از نمونه های با ارزش شعر معاصر فارسی هستند. وی در 32 سالگی بر اثر واژگونی اتومبیل درگذشت . فروغ با مجموعه های اسیر، دیوار و عصیان ، در قالب شعر نیمایی کار خود را آغاز کرد سپس آشنایی و همدمی با ابراهیم گلستان نویسنده و فیلم ساز سرشناس ایرانی موجب تحول فکری وادبی در او شد. وی در بازگشت دوباره به شعر با انتشار مجموعه تولدی دیگر تحسین گسترده ای را برانگیخت . سپس مجموعه ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد را منتشر کرد تا جایگاه خود را در شعر معاصر ایران بعنوان شاعری بزرگ تثبیت کند. اشعار فروغ به زبانهای انگلیسی ، ترکی ،عربی ، چینی ،فرانسوی ، اسپانیایی، ژاپنی ، آلمانی ، عبری ترجمه شدند .

پدر فروغ اهل تفرش و مادرش  کاشانی تبار بود فروغ سالهای 1330 در شانزده سالگی با پرویز شاپور طنزپرداز ایرانی و پدر کاریکلماتور ایران که پسرخاله مادر وی بود ازدواج کرد که چهار سال بعد به جدایی انجامید. حاصل آن ازدواج یک پسر بنام کامیار و با بقول فروغ کامی بود که وی 1397 درگذشت .

لالای ای پسرکوچک من                  دیده بربند که شب آمده است

دیده بربند که این دیو سیاه              خون به کف خنده به لب آمده است

سر به دامن من خسته گذار               گوش کن بانک قدم هایش را

بانگ می میرد و درآتش درد             می گدازد دل چون آهن من

می کنم ناله که کامی ، کامی              وای ، بردار سر از دامن من

این شعر را او برای پسرش زمستان 1333 سروده است .

فروغ پیش از ازدواج با پرویز شاپور با وی نامه نگاریهای زیبا و عاشقانه ای هم داشت  این نامه ها بهمراه نامه های فروغ در زمان ازدواج این دو و همچنین نامه های او به شاپور بعد از جدایی بعدها با نام اولین تپش های قلبم منتشر شده است .

فروغ فرخزاد پس از جدایی از پرویز شاپور برای گریز از هیاهیوی روزمرگی ، زندگی بسته و یکنواخت روابط شخصی و محفلی به سفر رفت. او دراین سیر وسفر تلاش کرد تا با فرهنگ اروپا آشنا شود با آنکه زندگی روزانه اش آنچنان که نقل شده به سختی می گذشت به تئاتر، اپرا و موزه می رفت. دراین دوره زبان ایتالیایی ، فرانسوی و آلمانی آموخت . سفرهای او و آشنائیش با فرهنگ هنری و ادبی غرب ذهنش را باز کرد و زمینه ای برای دگرگونی فکری برای او فراهم نمود تا اینکه با ابراهیم گلستان همنشین شد. آشنائی با ابراهیم گلستان نویسنده و فیلم ساز سرشناس ایرانی و همکاری با او موجب تغییر دیدگاههای اجتماعی ودر نتیجه تحول فکری و ادبی در فروغ شد . نامه منتشر شده فروغ فرخزاد برای ابراهیم گلستان نشانگر وجود رابطه عاشقانه بین این دو است .

سال 1337 سینما توجه فروغ فرخزاد را جلب میکند و دراین مسیر، آشنایی با ابراهیم گلستان، مسیر زندگیش را تغییر میدهد. این دو چهار سال بعد 1341 فیلمی ساختند بنام خانه سیاه است این فیلم در آسایشگاه جذامیان باباباغی تبریز ساخته شد . فروغ یکسال بعد سال 1342 درنمایشنامه شش شخصیت در جستجوی نویسنده اثر لوئیجی پیراندلو به کارگردانی پری صابری بازی چشمگیری از خود نشان داد . در زمستان همان سال خبر رسید که فیلم “خانه سیاه است” برنده جایزه اول جشنواره اوبر هاوزن شده است. وی همان ایام کتاب شعر تولدی دیگر بیش از پیش بر سر زبانها افتاد . آنچنان که گفته شده تهیه کنندگان سوئدی ساختن چند فیلم را به او پیشنهاد می دهند و ناشران اروپایی مشتاق نشر آثارش میشوند . گویا میان سالهای 42و 43 فروغ دست به خودکشی میزند با خوردن تعداد زیادی قرص ولی نجاتش میدهند چرایی این واقعه بر من معلوم نیست .

فروغ فرخزاد درساعت چهار ونیم بعدازظهر دوشنبه 24 بهمن سال 1345 هنگام رانندگی خودروی جیپ ابراهیم گلستان تصادف میکند و جان می بازد. وی را در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپردند عکسهای موجود نشان میدهند که صادق چوبک ابوالقاسم انجوی شیرازی، جلال آل احمد ، مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو ، هوشنگ ابتهاج ، سیاوش کسرایی ، بهرام بیضائی، نجف دریا بندری ، احمدرضا احمدی و خیلی دیگر از هنرمندان و نویسندگان  درخاکسپاری اش حاضر بودند .

او اگرچه در دوران زندگیش درحکومت محمدرضا شاه پهلوی سانسور نشد و کتابهایش در دسترس بود،  اما شگفتا که پس از مرگش آثارش در دوره های مختلفی سانسور شدند .درکتاب شعر شاعران ایران وجهان دریک همایش دولتی در ایران منتشر شده است نام فروغ ذکر نشده است. از 26 شاعر نام برده شده است ولی نام فروغ وجود ندارد و در واقع حذف شده است که مشخص است چرا؟ به قول شاعر ارجمند دکتر اسماعیل خویی ، فروغ فرخزاد زنی است روشنفکر،آزاده ، آزادیخواه  و دلیر که تمام احساسات زنانه خود را بیان میکند. از سویی دیگر زنی است که میتواند ازنظر اجتماعی سرمشقی باشد برای زنان دیگر و به گمان من همیشه بوده است. و البته این همان چیزی است که آخوندها نمیتوانند تحمل کنند بویژه که فروغ تصریح کرده بود آرزوی من آزادی زنان ایران و تساوی آنها با حقوق مردان است. فروغ گفته بود من به رنج های که خواهرانم دراین مملکت در اثر بی عدالتی مردان می برند کاملا آگاه هستم و نیمی از هنرم را برای تجسم دردها و آلام آنها بکار می برم. آرزوی من ایجاد یک محیط مساعد برای فعالیتهای علمی هنری و اجتماعی زنان است.

ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد

ایمان بیاوریم به ویرانه های باغ تخیل

به داسهای واژگون شده بیکار

و دانه های زندانی

نگاه کن چه برفی می بارد

سیما مافیها

سیما مافیها خواننده موسیقی سنتی ایرانی از نخستین کسانی است که ترانه معروف امشب شب مهتابه اثر علی اکبر شیدا را به زیبایی خواند. از سیما مافیها تنها یک آلبوم با عنوان تصنیف های عارف وشیدا با تنظیم اسماعیل واثقی منتشر شده است. خانم سیما مافیها از بهترین شاگردان مرتضی حنانه بود. وی همکاری با رادیو را از سال 1346 آغاز کرد و از یکسال بعد سال 47 با آغاز بکار تلویزیون وی همکاری با این رسانه را هم شروع نمود. از نخستین خوانندگانی بود که در تلویزیون به اجرای برنامه پرداخت پیشترها با نام مرجان می خواند اما چون خواننده دیگری به این نام ترانه می خواند وی با نام اصلی اش سیما مافیها ادامه داد . سیما تا 1353 بیش از 25 ترانه اجرا کرد. در فاصله سالهای 53 تا 56 او از فعالیتهای هنری کناره گرفت ولی درسال 56 با آمدن هوشنگ ابتهاج به رادیو وی فعالیت هنری دوباره از سر گرفت . متاسفانه بعد از انقلاب او نیز مجبور شد کار هنری را رها کند. همانطور که گفتم خانم سیما مافیها از شاگردان کلاس خوانندگی بود که مرتضی حنانه در سالهای دهه 50 در رادیو ایران داشت از جمله دیگر شاگردان آن کلاس بهرام گودرزی ، هوشنگ عقیلی و سروش ایزدی بودند . در تنها کاستی که از خانم سیما مافیها منتشر شده ترانه هایی را که قرائت میکنم موجود است : روی اول کاست شیوه نوشین لبان بت چین از شیداست همچنین شب مهتاب ، گل ومی از عارف ، از روی دوم عقرب زلف کجت از شیداست ، ار کنم رها از عارف .

سیما مافیها ترانه زیبایی خواندند با عنوان باغ آتشین که ابیات نخست آن این است :

سحرفام من           شکرکام من               درخت بلند بادام من    توای عمر برلب بام من

چرا آمدی چرا میروی بی نشانه            به لبهای تو نبینم چرا شکرخنده جوانه

دراین باغ آتشین وا نمیشود غنچه ترانه

ملک تاج محمدی ملکه خانم و خنده زیبایش

ملک تاج محمدی ملکه خانم 12 مهر 1301 بدنیا آمد و 4 دی سال 98 به یادگارها پیوست وی همسر محمد پورهرمزان مترجم آثار کلاسیکی مارکسیستی بود.

آذر سال 1326 در انشعاب خلیل ملکی و همراهانش از حزب توده ایشان هم با سه برادر خود که در حزب بودند جدا شدند اما وی چنانکه نورالدین کیانوری می گوید بعدا به تشکیلات پیشین بازگشت . اینطور که نورالدین کیانوری در خاطراتش آورده است ملک تاج محمدی بعد از کودتای 28 مرداد سال 32 مدتی رابط مستقیم وی و خسرو روزبه بودند. او را بعدها حزب به عراق و بعد به آلمان می فرستد.  بعدا برای کار در رادیو ایران پیک ایران سال 1339 فعالیت خود را از صوفیه بلغارستان آغاز کرده بود راهی آن کشور میشود و گویا همانجا با محمد پورهرمزان ازدواج میکند.

ملک تاج سال 1354 در کنگره زنان در آلمان با اختر کیانوری ، مریم فیروز و هما هوشمند راد شرکت میکند. حوالی انقلاب با همسرش و خیلی های دیگر به ایران برمیگردد و درانتخابات اولین دوره مجلس شورای ملی که مرحله نخست آن 24 اسفند سال 58 خورشیدی برگزار گردید، ملک تاج محمدی نیز کاندید حزب توده بود .

ایرج اسکندری در یادمان هایش وقتی به پلنوم پانزدهم حزب توده و اعضای جدید کمیته مرکزی اشاره میکند از ملک تاج محمدی هم ذکر می کند. از اینکه وی تلاش کرده او و همچنین محمد پورهرمزان و هوشنگ ناظمی را برای کمیته مرکزی بگمارد. ایرج اسکندری از ملک خانم بعنوان زنی محکم و با ایمان به آرمان خویش یاد میکند .

ملک تاج بعدها عضو تحریریه و مدیرداخلی نامه مردم شد و بیشتر در زمینه مسائل ارزی واقتصادی مسائل دهقانی مقاله مینوشت . وی به حقوق زنان اهمیت زیادی میداد . پیش از انقلاب در یکی از مقالاتش نوشته است : مبارزه زنان ایران برای احراز برابری حقوق بخشی از مبارزه آنان برای آزادی ، استقلال ملی و صلح است. درشرایط مشخص کنونی مانع عمده در راه مبارزه زنان برای تامین حقوق خودشان دیکتاتوری حاکم است چرا؟ چون سلطنت مطلقه شاه امکان تشکل و مبارزه علنی را از زنان سلب نموده است .

بهمن سال 61 که نورالدین کیانوری ، مریم فیروز، ابوتراب باقرزاده ، عباس هجری ، اسماعیل ذوالقدر، آقا رضا شلتوکی ، تقی کی منش ، عبدالحسین آگاهی ، احمدعلی رصدی ، رفعت محمدزاده و دیگران بازداشت شدند، ملکه خانم هم به زندان افتاد و رسم ایستادگی در زندان پیشه کرد. وی همچنان که در وصیت نامه اش گفته با عشق مردم زیست و جانهای شیفته ای که با مرگ میثاق داشتند الگوی زندگیش بود . او که در 97 سالگی درگذشت یکی از برجسته ترین زنان مبارز ایران بود و به استبداد زیر پرده دین کرنش نکرد آن هم وقتی برخی رهبران چنین کردند.

او دستی توانا در ترجمه هم داشت و مسائل روستایی ایران و مشکلات دهقانان و کشاورزان  را می شناخت. ایشان در دانشگاه تهران در رشته حقوق قضائی لیسانس گرفت و بعدها درآلمان اقتصاد هم خواند  و موضوع رساله دکترایش اصلاحات ارضی بود . ملک تاج محمدی آثار ارزشمندی برای کودکان و نوجوانان ایران از آلمانی و انگلیسی ترجمه کرده است از جمله : ماجراهای پهلوان وانیا اثر اوتفرید پویسلر ، برگشت نیست  و کتاب آن روی حقیقت  اثر بورلی نایدو ، دزد لعنتی نوشته رایت ورنر، فیلیس فیلیس سرگذشت گربه نجیب زاده اثر هانا یوهانس ، دختران هانا نوشته ماریانا فدریکسون ، لاوینیا که درآن از عشق به مردم و جانبازی به خاطرآرمان آنها حرف میزند،  داستان ویلهم تل قهرمان اسطوره ای سوئیس در قرن چهاردهم ، مردی که میتوانست پرواز کند ، …

درمجموعه تری لوژی خفاش ها با درون مایه فلسفی ،هستی شناسی زندگی خفاشی را میخوانیم که می اندیشد و برای ادامه زندگی مبارزه میکند. در کتاب دزد لعنتی که اشاره شد مخاطب با کودک کار آسیب دیده از جنگ و نسل کشی همدل میشود ، درکتاب راسموس و مرد آواره که ترجمه کرده کودکی در پرورشگاه در آرزوی خانه ای فرار میکند و از تلاش برای دستیابی به زندگی سزاوار خود دست بر نمی دارد. ملک تاج محمدی در آثاری که آگاهانه انتخاب کرده برای ترجمه ، درتمام آنها تلاش و کوششی بود برای مبارزه با ستم ، آلودگی و بی عدالتی . همانطور که گفتم ملک تاج محمدی یکی از برجسته ترین زنان مبارز ایران بود .