زنانی که شکست را شکست دادند

قسمت هفدهم

فریده لاشایی

فریده لاشایی زندانی سیاسی زمان شاه و نقاش نوگرای ایرانی گرچه به میهمانی خاک رفته است اما با آثار، دغدغه ها و پرده های انتزاعی معاصرش همیشه حضور دارد. وی نویسنده و مترجم هم بود  و مهمترین کتابش شال بامو، نام دارد. عنوان کتاب به معنی شغال آمد از یک ترانه محلی گیلکی گرفته شده است. او در این رمان به روایت چهار نسل می پردازد و تلاشها و دغدغه های زن ایرانی را نشان می دهد.

فریده لاشایی خنده فراموش شده ، نجواهای شبانه و گلهای هیروشیما را به فارسی ترجمه کرده است. او شعر هم می گفت و داستانی با عنوان دیداری با گویا نوشته است.

فریده لاشایی در یک یادداشت ضمن اشاره به سهراب سپهری و سیب اش نوشته ” دوره ما دوره به تنگ آمدن مردم در سراسر جهان بود. چند تا ویتنامی خودشان را آتش زدند، راست نشستند و سوختند و هیچکس نگفت آخ ، هیچکس  نگفت آخ که هیچ ، بمب های بیشتری هم بر سرشان ریختند وتازه همه مالایی ها را هم قتل عام کردند. اواسط جنگ ویتنام بود و من هم مثل خیلی های دیگر با هرچیزی دلم زیر و رو میشد .

فریده لاشایی در سال ۱۳۲۳ در شهر رشت بدنیا آمد و پس از تحصیلات دبیرستانی به آلمان سفر کرد و پس از گذراندن مدرسه مترجمی در مونیخ به تحصیل در رشته هنرهای تزیینی پرداخت. پس از اتمام این دوره بمدت دو سال در یک کارخانه به شیشه گری و طراحی کریستال مشغول بود. برخی از طرح هایش روی گلدان های چینی پیاده شده است .

نقاشی های فریده لاشایی را میتوان نمونه ای از حضور هنر گذشته در هنر معاصر بشمار آورد. اگرچه حضور سنت نقاشی خاور دور در آثار این هنرمند والا حس شدنی است، با این همه نگاه او به طبیعت نگاهی نو و امروزی است. سازه نقاشی های فریده لاشایی زمین و درخت و گل و گیاه  و در یک کلام عناصر طبیعت است. فریده لاشایی بی تردید از تاثیرگذارترین هنرمندان روزگار ما بود و از آنجا که حوزه کاری او تنها به نقاشی محدود میشد توجه به او و آثارش کاری ضروری برای هنر معاصر ماست.

سیمین شفیقی 

سیمین شفیقی متولد سال ۱۳۲۲ خورشیدی  در تهران ، کاپیتان ملی بسکتبال زنان بود. وی که فارغ التحصیل رشته علوم اجتماعی از دانشگاه ملی بود، در تیم های بسکتبال چند باشگاه عضویت داشت. وی در سال ۱۳۴۹قهرمان همه باشگاه های تهران شد و در آذر ۱۳۴۴ در اولین مسابقه تاریخ تیم ملی ایران که در مقابل تیم ملی ترکیه برگزار شد، شرکت کرد . سیمین شفیقی در ورزش دو میدانی نیز فعالیت داشت و در نخستین مسابقات دو میدانی قهرمان همه دانشگاه ها و مدارس عالی ایران و دررشته های پرتاب وزنه ، دو امدادی به همراه تیم دانشسرای عالی اول شد. او در رشته های پرتاب دیسک و پرش ارتفاع نیز امتیاز آورد .

او در سال ۱۳۵۱ بهمراه ژانت کهن صدق، قهرمان کلیمی دو صد متر ایران، در تصادف اتومبیل جاده پارک وی نزدیکی پل ونک کشته شد.

پروین اعتصامی، رخشنده اعتصامی 

پروین اعتصامی زاده اسفند ۱۲۸۵در تبریز، ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ در تهران درگذشت. او مشهورترین شاعر زن ایران است. پروین از کودکی فارسی و انگلیسی و عربی را نزد پدرش آموخت و از همان ایام زیر نظر پدر و استادانی چون علی اکبر دهخدا و ملک الشعرای بهار سرودن شعر را آغاز کرد.  پدر وی یوسف اعتصامی از شاعران و مترجمان عصر خود بود که در شکل گیری زندگی هنری پروین و کشف استعداد ها و ذوق و گرایش وی به سرودن شعر نقش مهمی داشت. پروین در ۲۸ سالگی ازدواج کرد اما به دلیل اختلاف فکری با همسرش که از خویشاوندان او بود پس از چندی از هم جدا شدند.  وی بعد از جدایی برای مدتی در کتابخانه دانشسرای عالی تهران به شغل کتابداری مشغول بود. وی بر اثر بیماری حصبه در ۳۵ سالگی درگذشت و در حرم فاطمه معصومه در آرامگاه خانوادگی شان در قم به خاک سپرده شد.

تنها اثر چاپ منتشرشده از پروین اعتصامی دیوان اشعار اوست که دارای ششصد و شش شعر شامل سروده هایی در قالب مثنوی ، قطعه و قصیده است . پروین بیشتر به دلیل بکار بردن سبک شعری مناظره در سروده هایش معروف است.  مضامین و معنای اشعار او حاکی از ذوق فراوانش به آموختن، مخالفت با ستمگران و همدردی با محرومان است. در دیوانش بیش از هفتاد نمونه مناظره آمده که وی را از این لحاظ میان همه شاعران پارسی زبان برجسته کرده است. این مناظره ها نه تنها میان انسان ها و جانوران و گیاهان بلکه میان اشیا هم هست. مثل سوزن و نخ ، همچنین نخود و لوبیا ، سیر و پیاز و از این قبیل .

پروین در بیان مقاصد خودش از تخیل و تمثیل با شیوه کم نظیری استفاده کرده است. برخی از زیباترین شعرهای او مربوط به دوران نوجوانی است. بین ۱۱تا ۱۴سالگی.

برای نمونه یوسف اعتصامی شعر قطرات سه گانه تریللو شاعر و داستان نویس ایتالیایی را خودش ترجمه کرد و بعد به پروین داد تا با الهام از آن شعر بسازد . شعرهای گوهر و اشک و دو قطره خون را پروین در همین  رابطه سروده است.  از معروف ترین اشعاری که پروین اعتصامی در این سنین سروده می توان به شعرهای گوهر و سنگ ، اشک یتیم ، ای مرغک ، صاعقه ما ستم اغنیاست  و از این قبیل اشاره کرد.

پروین اعتصامی در طول عمر خود درباره ارتقاء رتبه و مقام زن کوشید. شعری هم دارد بنام زن در ایران، در این شعر به تیره روزی زنان و وضعیت بد آنان در جامعه مانند منع آنان از سوادآموزی پرداخته است. او همچنین زن را اسیر نادانی و پریشانی اوضاع جامعه می داند.

در خرداد سال ۱۳۰۳ جشن فارغ التحصیلی پروین درمدرسه برپا شد. او در آن جشن در باره بی سوادی و بی خبری زنان  حرف زد و در قسمت هایی از سخنانش که به اعلامیه زن در تاریخ مشهور شده گفت: داروی بیماری مزمن شرق منحصر به تربیت و تعلیم است. تربیت و تعلیم حقیقی که شامل زن و مرد هردو باشد. ایرانی باید ضعف  و ملالت را از خود دور کرده تند و چالاک از این پرتگاه ها عبور کند. امیدواریم به همت دانشمندان و متفکرین، روح فضیلت در ملت ایجاد شود و با تربیت نسوان اصلاحات مهمه در کشور ما فراهم گردد.  در این صورت و فقط در این صورت بنای تربیت حقیقی استوار خواهد شد و فرشته اقبال درمملک سیروس و داریوش بال گشایی خواهد کرد .

پروین اعتصامی پیشنهاد رضا شاه را برای تدریس ملکه و ولیعهد نپذیرفت. از او نقل شده که اعتقاداتش  در مورد ایستادگی در برابر استبداد به او اجازه نمی داد در چنین مکان های حاضر شود. وی پس از رد کردن مدال لیاقت، شعری سرود با عنوان صاعقه ما ستم اغنیاست .

برزگری پند به فرزند داد                    کای پسر، این پیشه پس از من توراست

مدت ما جمله به محنت گذشت               نوبت خون خوردن و رنج شماست

کشت کن آنجا که نسیم و نمی است         خرمی مزرعه ، ز آب و هواست

صاعقه ما ستم اغنیاست

ملوک آغوز ” آفت ” 

ملوک آغوز شناخته شده به آفت خواننده ایرانی در سبک کوچه بازاری بود که کار خوانندگی را در کافه های لاله زار شروع کرد. سال ۱۳۱۳ بدنیا آمد و ۱۲ دی ۱۳۸۶ درگذشت. آفت در طول دهه ۱۳۴۰ خورشیدی همراه با مهوش و شهپر، یکی از سه خواننده عامه پسند و پرطرفدار ایران بود. او را رقیب مهوش خواننده مردمی کافه های تهران می دانستند. اما لقب بلبل شرق در تئاترها و کافه کاباره ها فقط متعلق به آفت بود. آفت در کودکی پدرش را از دست داد و زندگی خیلی سختی را گذراند. او در کودکی مجبور شد در کارخانه ها کار کند تا بتواند امورات خودش و مادرش را بگذراند. میگویند از کودکی عاشق بازیگری و خوانندگی بود و همیشه صفحه خوانندگان آن دوره را گوش میکرد و برای دوستانش اجرا می نمود.

آفت در نوجوانی مادرش را هم از دست داد و سرپرستی اش را دایی وی که بعدها آفت ترانه بابا کرم را برای او خواند بعهده گرفت. دایی آفت به وی کمک کرد تا بتواند به رویاهایش جامه واقعیت بپوشاند. در تئاتر پارس به همراه ستاره های تئاتر آن زمان مثل شهلا و لورتا نمایش هایی اجرا کرد که درآن ترانه های میان پرده می خواند. صدایش بسیار مورد توجه عموم قرار گرفت و اسمش بر سر زبانها افتاد و به کاباره شب های تهران دعوت شد که در آن زمان مهوش ستاره نوپا غوغا میکرد .

آفت در بسیاری از فیلم ها بازی داشته و آواز خوانده که میتوان از آن جمله آتشپاره تهران ، آقای هفت رنگ و از این قبیل را نام برد. وی همچنین در تبلیغ های تلویزیونی به عنوان یک چهره معروف حضوری فعال داشت که از آن جمله می توان به تبلیغ آدامس خروس نشان اشاره کرد .

میگویند کتابی هم در دست چاپ داشت بنام از فقر تا فقر که به او مجوز انتشار ندادند .

آفت بعد از انقلاب در امور خیریه و کمک به مستمندان فعالیت داشت . قاسم جبلی از نزدیکترین دوستان او بود و ترانه های دوصدایی زیادی با هم خواندند.

آفت در سن ۷۳ سالگی درگذشت . از آهنگهای معروف او که قدیمی ها هنوز آن را زمزمه می کنند: دم گاراژ بودم ، کوه نور، عشق پوشالی ، دل منو شکستی و غریبه و کفش زرین اشاره کرد. همچنین بلالی شیرفروش، من خودم میدونم که زشتم، آفت آفت جونم ، قناری و تاکسی بگیر منو، و..

ستاره فرمانفرمایان 

ستاره فرمانفرمایان ۱۲۹۹ بدنیا آمد و ۱۳۹۱ درگذشت. او به مادر مددکار اجتماعی مشهور است. فرزند عبدالحسین فرمانفرما از شخصیت های با نفوذ قاجار بود. ستاره فرمانفرمایان اولین دانشجوی ایرانی دانشگاه کالیفرنیای جنوبی بود که لیسانس جامعه شناسی گرفت و پس از آن برای گرفتن فوق لیسانس در مددکاری اجتماعی به دانشگاه شیکاگو رفت .

خانم فرمانفرمایان در سال ۱۳۳۷ مدرسه عالی مددکاری اجتماعی تهران را تاسیس کرد. دانشگاه هاروارد نام وی را به عنوان یکی از زنان پیشرو در علم مددکاری در لیست  زنان تاثیرگذار در تاریخ آمریکا قرار داده است .

ستاره خانم  در راه  احقاق حقوق زنان ایرانی بسیار تلاش نمود. تصویب لایحه ملی تنظیم خانواده با تلاش او ممکن شد. از دیگر اقدامات ستاره فرمانفرمایان تاسیس مراکز رفاه در محله های فقیرنشین و حاشیه نشین تهران بود که به کودکان و خانواده ها کمک می کردند. او همچنین اولین کسی است که سیستم آموزشی در مهدکودک ها در ایران را بر اساس اصول تربیتی مدرن تغییر و تحول داد . مدرسه عالی مددکاری اجتماعی بعد از چند سال فعالیت با مجوز وزارت علوم به دانشگاه ارتقا یافت و از طریق کنکور سراسری در دو مقطع لیسانس و فوق لیسانس دانشجو جذب می کرد.  این مدرسه و شاگردان ستاره فرمانفرمایان خدمات اجتماعی و حمایتی زیادی در محله های فقیرنشین ، در پرورشگاه ها ، مدارس، درمانگاه ها و  زایشگاهها میکردند. شاگردان ستاره فرمانفرمایان با نظارت خود او در محله روسپی خانه های تهران (شهرنو) درمانگاه و محله های ویژه ای برای ارائه خدمات بهداشتی و درمانی به زنان روسپی راه اندازی کردند. در آتش سوزی بزرگ این محله در دهه ۴۰ در مهار آتش به ماموران آتش نشانی کمک شایانی نمودند.

پروانه بهار

پروانه بهار دختر ملک الشعرای بهار است. وقتی پدر به علت بیماری سل در آسایشگاه لزن در کشور سوئیس تحت درمان بود پروانه، پروانه وار گرد پدر می چرخید و پرستاری میکرد . او بعدها در امریکا به دانشگاه رفت و در رشته کتابداری به درجه فوق لیسانس نائل شد و سالها در این رشته تا درجه مدیریت در کتابخانه صندوق بین المللی پول به خدمت مشغول بود. پروانه بهار در کنار کار و خانواده، فعال اجتماعی هم بود و سالها در نهضت آزادی زنان و مبارزه علیه نژاد پرستی بر ضد سیاهپوستان در آمریکا مبارزه کرد. همچنین علیه جنگ ناعادلانه آمریکا در ویتنام .

کتاب خاطرات او با عنوان مرغ سحر پرده از ستم بزرگی که در دوران رضا شاه به فرهنگ ورزان ودانشورانی چو ملک الشعرای بهار رفت برمیدارد. ملک الشعرای بهار هم شاعری بزرگ بود و هم آزادیخواهی که دغدغه عدالت داشت. ظلم ستیز بود و شاعری که به جز مجموعه اشعارش کتابی چون سبک شناسی را در کارنامه خود دارد. همچنین کتاب تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران .

در بخشی از خاطرات پروانه بهار به دوران تبعید پدر به اصفهان نیز اشاره شده و شرایط سختی که ملک الشعرای بهار در تبعید با آن روبرو بود . توصیف پروانه بهار از تنگدستی و فقر خانواده در سالهای آخر عمر شاعر اندوهناک است . پدر پس از مدتها بیماری دچار فقر شده و با همسرش تصمیم می گیرند دار وندارشان را بفروشند تا بتوانند زندگی کنند .

پروانه خانم شرح میدهد که پدرش او را نزد رئیس بانک ملی می فرستد تا در ازای گرو گذاشتن خانه ، ده هزار تومن قرض کند، اما رئیس بانک موافقت نمیکند. تصور اینکه  انسانی شریف چون ملک الشعرای بهار درمانده ده هزار تومن بشود و ناچار دخترش را نزد رئیس بانک بفرستد و پاسخی منفی بگیرد دردناک است و نشانگر دورانی آلوده به استبداد. نه فقط ملک الشعرای بهار ، علامه قزوینی ، علی اکبر دهخدا ، محمد فرزان ، بدیع الزمان فروزانفر، احمد بهمنیار ، عباس اقبال آشتیانی ، هم در فقر و در تنگدستی بودند .

پروانه بهار می گوید: مادرم ناچار شد کتابخانه پدرم را بفروشد که با آن چرخ زندگی بگردد اما چیزی دست  ما را نگرفت. خانواده از  دولت تقاضای کمک میکنند اما در مجلس سنا چاپلوسان و مداحان حکومت مثل علی دشتی و جمال امامی از هر اتهامی به ملک الشعرای بهار فروگذار نمیکنند .

گوهرعشقی 

گوهر عشقی مادر ستار بهشتی وبلاگ نویس ایرانی است که در آبان سال ۹۱ جان سپرد. مادر گوهر دشتی پس از مرگ فرزندش ستار کوشش بسیاری نمود تا قاتلان او را به محاکمه بکشاند. ایشان مرگ پسرش را به موضوعی رسانه ای تبدیل نمود و باعث جنجال گسترده ای در نظام سیاسی حاکم بر ایران گردید. این مادر شجاع در ۱۷ اسفند ۹۲ در سفارت اتریش در ایران با کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا دیدار نمود و در این دیدار کاترین اشتون پس از شنیدن صحبت های مادر خطاب به وی گفت: خود من یک مادرم و می فهمم که شما چه می کشید. این دیدار و سخنان کاترین اشتون واکنش نیروهای حکومتی را در پی داشت. پس از اعلام حکم دادگاه مبنی بر تشخیص قتل شبه عمد و صدور کیفر سه سال حبس برای قاتل ستار بهشتی ، مادر گوهر عشقی ضمن اعتراض به آن از ملاقات قاتل ستار و درخواست بخشش معنوی وی ضمن اعتراف در تعمد به قتل پرده برداشت. مادر گوهر عشقی همدم و همنشین خانم نرگس محمدی بود و روزی که نرگس محمدی را از پیش دو فرزندش به زندان بردند او گریست وبا صدای بلند به فغان برخاست.

سیمین قدیری 

سیمین قدیری زادهٔ ۱۳۲۴ خورشیدی خواننده زن ایرانی است. شهرت وی بیشتر به خاطر اجرای زیبای ترانه های کودکانه با صدا و لحنی سحرآمیز است که در همکاری با هنرمندانی چون فریبرز لاچینی،  بابک بیات و ترانه سرائی شاعرانی نظیر احمدرضا احمدی ، ژیلا مساعد ، محمود کیانوش ، و فرهاد شیبانی به اوج درخشش خود رسید .

یکی دو سال قبل از انقلاب کاست های صدای او ، آواز فصل ها  و رنگ ها همچنین آوازهای دیگر بر سر زبانها بود با ترانه هایی چون باد آمد ، یک گل ده گل ، اسب سفید ، آفتاب مهتاب ، باران ، کبوتر، مادر ، گندمزار ، من نوشتم باران ، قاصدک ، دوست داشتن ، باغ بهرنگ ، ترانه های زیبایی که سبک و لحن و نغمه و ملودی آن منیر وکیلی ،  مینو جوان و پری زنگنه را تداعی می کرد .