زنانی که شکست را شکست دادند

قسمت شانزدهم

فاطمه واعظی” پریسا ”
پریسا ۲۵ اسفند ۱۳۲۸ در شهر شهسوار بدنیا آمد. او خواننده ردیف دان و استاد هنر آواز ایرانی است. پریسا که صدای خوش را از پدر و پدربزرگ به ارث برده بود،  در دوران تحصیل در مسابقات هنری مدارس در رشته آواز،  رتبه اول دربین تمام دانش آموزان سراسر کشور کسب کرد. استعداد و نبوغ موسیقیایی اش چنانکه خود ایشان گفته است توسط محمود کریمی که در آن زمان از اعضای هئیت داوران بود کشف شد و بعد از آموزش موسیقی سنتی ، دستگاهها و ردیف ها را زیر نظر ایشان آغاز نمود . بعد از دو سال آموزش، پریسا به استخدام وزارت فرهنگ و هنر درآمد و به مدت پنج سال فعالیت خود را با آن وزارتخانه ادامه داد. در این دوران اجراهایی در تلویزیون و کنسرت هایی در تهران و شهرستان ها برگزار کرد و نیز همراه با گروههای مختلفی که در آن وزارتخانه فعال بودند کنسرت هایی در خارج از کشور به هدف معرفی موسیقی سنتی ایران برگزار نمودند.

پریسا پس از چندی با دکتر داریوش صفوت آشنا شد و به درخواست وی به استخدام مرکز حفظ و اشاعه موسیقی درآمد . مرکز حفظ و اشاعه موسیقی در سال ۱۳۴۷ توسط داریوش صفوت راه اندازی شده بود و برخی از استادان بنام موسیقی ایرانی همچون نورعلی خان برومند ، سعید هرمزی و عبدالله خان دوامی و محمود کریمی توانستند گروهی از هنرجویان نخبه را پرورش و تحویل جامعه موسیقی بدهند که به جنبش احیا در موسیقی ایران شهره شد.

پریسا خانم در این دوران در محضر استاد دوامی  با سبک اجرای تصنیف های قدیمی و آواز سنتی آشنایی پیدا کرد و پس از چندی فعالیت در مرکزحفظ و اشاعه موسیقی در سه دوره از جشن های شیراز شرکت نمود و آوازه هنرش فراگیر شد.

مجموعه فعالیتهایی که در این دوران انجام داد عبارتند از : شرکت در سه جشن هنر شیراز ، اجرای چند برنامه در تلویزیون ، دانشگاه تهران ، باغ فردوس ، تئاتر شهر و اجرای کنسرت های متعدد در خارج از کشور .

با محدود شدن فعالیت های هنرمندان زن بعد از انقلاب ، فعالیت های اجرایی پریسا هم آسیب دید و متوقف شد و تنها به تدریس موسیقی ادامه داد .آخرین کارش در سال ۵۷ در فستیوالی در ژاپن بود و بعد از آن در سن ۲۶ سالگی بازنشسته اجباری شد . سال ۱۳۶۸ مرکز حفظ و اشاعه موسیقی از ایشان دعوت نمود تا برای خانم ها تدریس کند. مدت کوتاهی به این کار مشغول شد اما بعد به دلیل مسائلی که پیش آمد از آنجا هم بیرون آمد و در منزل خودش تدریس کرد .پریسا با همه آزارها که دید از ایران مهاجرت نکرد در ایران ماند و معتقد بود این موسیقی ، موسیقی خارج از کشور نیست، یک نوع موسیقی معنوی است که ریشه در فرهنگ عرفانی مملکت ما دارد. بعدها آخوندها تبلیغ کردند که کنسرت های بانوان برای بانوان آزاد است اما پریسا هیچوقت نخواست در این زمینه فعالیتی بکند. می گفت من اعتقادی ندارم که فقط باید برای خانم ها خواند این نوع موسیقی اصلا به جنسیت آدم ها کاری ندارد، با روح آدمی سروکار دارد . پریسا پس از سالیان دراز سکوت در سال۱۳۷۴  در لندن به صحنه بازگشت و آلبوم باز آمدم را منتشر نمود. از آن پس در جشنوارهای دیگر هم به اجرای کنسرت پرداخت .

از آلبوم تصنیف های پریسا میتوان : باز آمدم آلبوم دستگاه نوا ، آلبوم ماهور ، آلبوم شرح عشق ، شوریده ، گل بهشت و سادگی را نام برد. .

پریسا روی این موضوع زیاد تاکید کرده است که موسیقی هنری والا و مقدس است، نه وسیله ای برای کسب منافع مادی و نه وسیله ای برای شهرت طلبی.

پریسا به موسیقی همان نگاهی را دارد که برخاسته  از دیدگاه عرفان شرقی است. در این مسیر او البته تحت تاثیر دو چهره برجسته در این حوزه قراردارد داریوش صفوت و نورعلی الهی . او براین باور بود که نورعلی الهی بیشترین تاثیر را در شکل گیری شخصیت هنری او داشته است. به باور پریسا موسیقی سنتی ایران بر پایه احساسات معنوی بوجود آمده است و موسیقی دانان قدیمی ایران بیشتربه  نیازهای روح آدمی توجه داشتند. این بخش از موسیقی آنچنان اهمیت دارد که میتواند بعد مادی  آنرا کاملا تحت شعاع قرار دهد . اضافه کنم که پریسا با  توجه به رویکرد و نگاه عرفانی خود در موسیقی در بیشتر آوازهایی که تا الان خوانده از اشعار حافظ ، مولانا ، سعدی ، شیخ بهائی ، نظامی ، عراقی ، عطار و نیاز جوشقانی بهره گرفته است .

رزیتا شرف جهان

رزیتا شرف جهان مجسمه ساز  و نقاش دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته پژوهش هنر در دانشگاه تهران یکی از پیشکسوتان گالری دار در ایران است. وی تاثیر بسزائی در کشف برخی هنرمندان دهه ۸۰ داشته است.

رزیتا شرف جهان از نقاشان پیشرو و جسور در هنر معاصر ایران است. دغدغه های برابری و آزادی او را به سوی هنر کشاند و هنوز از ایده هایش دفاع می کند و آنرا در آثارش به نمایش می گذارد.

رزیتا شرف جهان مدیر یکی از نگارخانه های پیشرو بعد از انقلاب موسوم به گالری طراحان آزاد است. یکی از آثار ایشان تابلوی است که بهروز وثوقی را در دوران جوانی نشان میدهد و در آن تابلو با افزودن چند خنجر بر کنشی که تداعی گر هیجان های دختری جوان به یک ستاره سینماست تاکید کرده است . محو کردن انبوهی عکس های خوانندگان و بازیگران زن نیز در پس زمینه همین تابلو به عنوان ابزاری برای جذب بیننده به سوی سوژه اصلی کار قابل توجه است .

رزیتا شرف جهان و هم نسلان اش برای زنده نگاه داشتن هنر مستقل ایران و انتقال آن از یک نسل به نسل های بعدی تلاش بسیاری کردند . توجه داشته باشیم که بعد از انقلاب ملزومات کار هنری به آن صورت وجود نداشت و اصلا به آن توجه چندانی نمی شد و جز یکی دو گالری جایی نبود تا هنرمندان بویژه آنها که مثلا به مجسمه سازی هم علاقه داشتند کارهایشان را بتوانند به نمایش بگذارند . نشریات هنری معدود بود و مجموعه دار اصلا معنایی نداشت. در آن شرایط امثال رزیتا شرف جهان تلاش کردند سنت های نگارگری ایرانی را با هنر مدرن پیوند بزنند. در واقع آنان انتقال دهنده ارزش هایی بودند که برای حفظ و انتقالش قربانی زیاد داده شد.

دغدغه زن و موضوع آن در آثار رزیتا شرف جهان پیداست. اضافه کنم  که ایشان چندین سال استاد و مدرس هنر در دانشگاه  ها و مدیر کمیته  نمایشگاه های انجمن نقاشان ایران بود و در بیش از هفتاد جشنواره و نمایشگاه نقاشی و  ویدئوآرت در ایران ، همچنین در جمهوری چک ، ترکیه ، ایتالیا، ارمنستان ، ژاپن ، فرانسه ، هند ، آلمان و کانادا  شرکت داشته است. خودش گفته ما نسل روزهای سخت بودیم و زنده ماندیم.

افتخار خانم

افتخار خانم اولین خواننده زن ایرانی بود که صفحه ای از او ضبط شده است. در منابع تاریخی موسیقی ایرانی هیچ شرح حالی از او وجود ندارد. روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران فقط بنام وی اشاره دارد . اولین ضبط موسیقی در سال ۱۲۸۴ خورشیدی در ایران صورت گرفت اما هیچ صدایی از زنان در آن وقت ضبط نشد. در سال ۱۲۸۸ گروهی از موسیقیدانان برای ضبط موسیقی به انگلیس می روند که میانشان باز هیچ زنی نبوده است. بیش از یک قرن پیش در سال ۱۲۹۱ شرکت گرامافون به ایران می آید و صدای سه خواننده زن ایرانی را بنام افتخار ، امجد و زری را ضبط میکند. با توجه به لهجه آنان  شاید آنها از اقلیت های مذهبی در ایران بودند. آنها تصنیف هایی از عارف قزوینی نیز ضبط کردند . افتخار خانم اولین خواننده زن ایرانی بود که صفحه ای از او ضبط شد.

ملوک ضرابی

ملوک فرش فروش کاشانی معروف به ملوک ضرابی خواننده موسیقی سنتی ایران بود. از ۱۳سالگی فعالیتهای هنری خود را آغاز کرد و مدتی نزد اقبال آذر آواز فرا گرفت و صفحه هایی از او ضبط شد. از دیگر استادان ملوک ضرابی ، حسین طاهرزاده و حاجی خان ضرب گیر بودند . با تاسیس رادیو، ملوک ضرابی آنجا رفت و در بعضی برنامه ها شرکت جست. ایشان در نمایشنامه  جامعه باربد به سرپرستی اسماعیل مهرتاش همکاری داشت و در خواندن تصنیف و آهنگهای ضربی ماهر بود. از وی صفحه های بسیاری باقی مانده است. رعنا از زیباترین ترانه های ملوک ضرابی است . همچنین تصنیف بسیار قدیمی دختران سیروس ، تصنیفی با مضمونی در مخالفت با حجاب اجباری. سراینده احتمالی این ترانه محمدعلی امیرجاهد و آهنگساز آن هم احتمالا مرتضی نی داود است.

سالها پیش از آنکه ضبط موسیقی فراگیر بشود ملوک ضرابی همه جا می خواند. او عصر صفحه های سنگی را هم تجربه کرد، گرامافون های مدرن را نیز با صدایش درنوردید، کاست هم از او منتشر شد و در زمان حیاتش نوای خوش موسیقی او بر صفحه هم عرضه شد. می گویند بذله گویی های ملوک ضرابی در کنار صدای رسایش او را محبوب بسیاری از جمله در دربار پهلوی کرده بود. وی برای سالها گل سرسبد جشن های تولد محمدرضا شاه پهلوی بود. ملوک ضرابی در سال ۱۳۷۸ در ۱۰۷ سالگی درگذشت.

لیلی امیرارجمند ” لیلی جهان آرا “

لیلی امیر ارجمند متولد ۱۳۱۷ از مدیران آموزشی ایران در رژِیم پیشین و از بنیانگذاران کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود. ایشان لیسانس زبان و ادبیات فرانسه را از دانشگاه تهران و کارشناسی ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی را از دانشگاه راتگرز از نیوجرسی آمریکا گرفت.  همسر اول لیلی خانم مالک یک کارخانه جیر در شهر ری بود و از وضع مالی خوبی برخوردار بود. ایشان پس از جدایی از همسر اولش مدتی را به تنهایی زندگی کرد تا اینکه در سال ۱۳۴۵ با حسینعلی امیرارجمند  شاهرخ امیرارجمند  استاد فیزیک دانشگاه تهران ازدواج کرد و بعد از این ازدواج به لیلی امیرارجمند شهرت یافت . لیلی امیرارجمند در مدرسه رازی تهران همکلاسی خانم فرح دیبا بود و بعدها به جرگه دربار پیوست. او صمیمی ترین دوست فرح پهلوی بود و مشاغل متعدد و مهمی را برعهده داشت از کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که بگذریم سایر مشاغل ایشان عبارتند از : رئیس کتابخانه دانشگاه ملی،  استادیاری کتابداری دانشگاه تهران ، رئیس کتابخانه شرکت ملی نفت ، عضو هیئت مدیره و موزه علوم و فنون ، و از این قبیل .

خانم امیرارجمند از اسفند ۱۳۵۳ با پیشنهاد وزیر علوم و تایید اعلیحضرت به عضویت شورای آموزش کشور منصوب شد. درست است که خانم امیر ارجمند به دربار نزدیک بود و گرچه همسر یکی از خواهران ایشان از مسئولین ساواک در رشت بود اما نقش خانم امیرارجمند در بنیانگذاری کانون پرورش فکری کودکان ونوجوانان تردید بر نمی دارد. کانون مزبور در گسترش ادبیات و هنر کودکان و نوجوانان ایرانی نقش بی بدیلی داشت. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سال ۴۴ به ابتکار خانم لیلی امیرارجمند ابتدا بصورت یک کتابخانه کودک پایه گذاری شد و سپس در مدت زمانی کوتاه توانست به نهاد فرهنگی و هنری تاثیر گذاری برای گسترش ادبیات و هنر کودکان و نوجوانان ایرانی تبدیل شود نخستین همکاران ایشان هما زاهدی وکیل مجلس و احسان یارشاطر بودند که بعدها آذر شهابی هم از وزارت آموزش و پرورش به آنها پیوست.

یکی از زندانیان سیاسی رژیم پیشین نخستین رئیس انتشارات کانون بود. فیروز شیروانلو مترجم کتاب ضرورت هنر در روند تکامل اجتماعی از ارنست فیشر.

خانم لیلی امیر ارجمند گفته است در زمانی که آقای شیروانلو به کانون آمد من هیچ اطلاعی از سوابق سیاسی او نداشتم اما وی که تجربیات زیادی در زمینه چاپ کتاب داشت با اکثر نویسندگان و دست اندرکاران آشنا بود و امکاناتی به وجود آورد که من با این افراد آشنا بشوم. مثلا محمود مشفق آزاد تهرانی م.آزاد شاعر ، مترجم و نقد نویسی که یکی از بهترین نویسنده ها و ادیتورهای آن زمان بود توسط آقای شیروانلو به من معرفی شد. ایشان بعدها در کانون چندین کتاب قصه به شعر و نثر برای کودکان نوشت.  سیروس طاهباز نویسنده و مترجمی که بیش از بیست هزار برگ از دست نوشته های نیما یوشیج را گردآوری کرده بود  هم از طریق آقای شیروانلو به ما پیوست و سال ۴۹ تا ۵۷ مدیریت انتشارات کانون را برعهده داشت .

همانطور که گفتم نقش خانم لیلی امیرارجمند در بنیانگذاری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تردید بر نمی دارد این کانون در گسترش ادبیات وهنرکودکان ونوجوانان ایرانی نقش بی بدیلی داشت .

بتول عباسی ” روح انگیز”

بتول عباسی ۱۲۸۳ بدنیا آمد و ۱۳۶۳ درگذشت. او خواننده موسیقی سنتی ایرانی بود. روح انگیز کارش را از سال ۱۳۰۷ پس از آشنایی و ازدواج با حسین سنجری شاگرد و همکار کلنل وزیری آغاز کرد. نام روح انگیز را کلنل وزیری برای او برگزید. به گفته روح الله خالقی ، کلنل وزیری مایل بود خواننده زنی تربیت بشود تا بتواند بعضی از قطعات را بخواند. در آن زمان تنها زنان عیسوی و ارامنه قادر به این کار بودند . روح انگیز از اولین خوانندگانی است که در قطعات دو صدایی آواز ایرانی که به ابتکار کلنل وزیری ساخته شد شرکت کرد همچنین او از اولین خوانندگانی محسوب میشود که قطعه های برای کودکان خوانده است .

روح انگیز از آغاز تاسیس رادیو ۱۳۱۹ با این موسسه همکاری داشت و همراه با تار مرتضی نی داود ، پیانوی مرتضی محجوبی و بعدها گروه همنوازی سرخوش برنامه هایی اجرا کرد . از جمله ترانه هایی که روح انگیز خوانده است : شب از خیالت در فغان ،هر شب اندیشه دگر کنم، دردا ، با گلرخان ،وصل روی تو جویم ، مژده بهار ، مژده که آمده است گل است .

هایده چنگیزیان بالرین پرآوازه ایران

هایده چنگیزیان یکی از اولین زنان رقصنده باله در ایران است وی از دوران کودکی شیفته رقص بود. در همان ایام به کلاسهای رقص مادام یلنا آودیسیان رفت که سال ۱۳۷۹ درگذشت. هایده به کلاسهای آن زن هنرمند رفت و دوران کودکی اش را به این ترتیب گذراند و حتی اینطور که خودش تعریف کرده است مشق هایش را در کلاس های مادام یلنا آودیسیان می نوشت.

هایده چنگیزیان پس از اخذ مدرک سیکل اول در ۱۶ سالگی به کلن آلمان رفت تا باله به سبک آکادمیک فرا بگیرد. در هنرکده باله کلن وی در کنکور این رشته نفر اول شد.  شب ها در اپرا و تئاتر کلن بیشتر بعنوان سیاهی لشکر کار میکرد اما باله می آموخت و  یاد می گرفت .

هایده خانم پس از مدتی تصمیم گرفت برای آموزش بیشتر باله راهی اتحاد جماهیر شوروی بشود.  وی در لنینگراد سابق سنت پترزبورگ آموزش دید و پس از آن به ایران برگشت و در تالار رودکی مشغول به کار شد. هایده چنگیزیان فعالیتهای گسترده در سازمان باله ملی ایران داشت از جمله به مناسبت گشایش تلویزیون رنگی ایران باله بیژن و منیژه را که آهنگ آن را  حسین دهلوی ساخته بود اجرا کرد . انقلاب که شد هایده چنگیزیان این بالرین ممتاز ایرانی هم شغل و حرفه اش را ازدست داد  و بناچار از میهن رفت. ابتدا به آمریکا سپس به آلمان و آخر سر به پرتغال .

دوازده سال پیش از انقلاب سازمان ملی باله ایران گشایش یافت و در سطح بین المللی به یکی از شناخته شده ترین سازمان های هنری ایران تبدیل شد.  هایده چنگیزیان وقتی از گذشته از تالار رودکی حرف میزند غرق اندوه شده با تاسف می گوید :” تهران دیگر باله ندارد.  این به اصطلاح حرکات موزون که بر سر زبانها انداختند بسیار ناموزون است تهران باله ندارد ” .

وی علاوه بر تالار رودکی در تهران در مدرسه باله کلن آلمان و در روسیه در آکادمی باله واگانف که آنجا درس خواند، در سنت پترزبورگ و در تئاتر مسکو ایفای نقش نموده است. فواره های باغچه سرا، باله فندق شکن و بیژن و منیژه جز ناچیزی از اجراهای هایده چنگیزیان است.  هایده چنگیزیان جزء همان نسلی است که هنر باله را با استادان مهمی فرا گرفت که از آنها فقط نامی مانده است .

دنیا فنی زاده

دنیا فنی زاده که ۱۳۴۶ به دنیا آمد و دیماه ۱۳۹۵ درگذشت. او عروسک گردان بود و حدود دو دهه عروسک گردان کلاه قرمزی شخصیت مورد علاقه کودکان ایرانی بود.  پدر دنیا پرویز فنی زاده هنرپیشه محبوب سینمای ایران است که بازی چشمگیرش در فیلم تنگسیر در یادها مانده است .

دنیا از کودکی با آثار عروسکی آشنا شد و با تحصیل در رشته عروسک گردانی برای همیشه در دنیای کودکان و نوجوانان باقی ماند.  او هدف و دغدغه مهم زندگیش را شاد کردن کودکان و نوجوانان می دانست.

دنیا فنی زاده نخستین بار در سال ۶۴ در برنامه عروسکی تلویزیونی ؛ چتر با آواز باران ؛ عروسک گردانی را تجربه کرد. درآن برنامه دو عروسک جوجه وجود داشت که دنیا عروسک گردانی و آواز خوانی یکی از آنها را برعهده گرفت. وی پس از آن در کاری با نام زاغچه کنجکاو و گربه آوازخوان حضور داشت و کم کم جای خود را بعنوان عروسک گردان تثبیت نمود.

دنیا فنی زاده با ؛ برنامه صندوق پست و ورود  کلاه قرمزی ؛ بود که به شهرت رسید. کلاه قرمزی که اصلا قرار نبود  در این برنامه ماندگار شود اما ماندگار شد و بدل به مشهور ترین کار دنیا فنی زاده گشت .

دنیا میگفت از نظر من شکل ظاهری عروسک یا ساختار بیرونی عروسک چندان اهمیتی ندارد. بیش از هرچیز سازنده عروسک مهم است چون اگر یک عروسک بخوبی ساخته نشود عروسک گردان نمیتواند به خوبی با آن عروسک ارتباط برقرار کند و آن را حرکت دهد. وی سالها به بیماری سرطان گرفتار بود و درد  قدرت عروسک گردانی را از دستهایش گرفته بود. سال پیش از مرگش با دست چپ عروسک گردانی کرد. وی سرانجام در ۸ دیماه سال ۱۹۹۵درگذشت . دنیا فنی زاده عروسک گردانی برای فیلم های سینمایی گربه آوازخوان ، کلاه قرمزی و پسرخاله ، شهر موشها ، هادی و هدی ، بزبز قندی ، اتل متل،  قصه های خاله عنکبوت ، جغجغه و فرفره،  جینگل و فینگل ، روباه و خروس ، دارا و سارا ، شنگول و منگول ، عطر و گلاب بپاشید را در کارنامه هنری اش دارد.  یاد او و پدر هنرمندش پرویز فنی زاده بخیر .