زنانی که شکست را شکست دادند

قسمت سیزدهم

منیر وکیلی و آوازهای فولکلور

منیر وکیلی از خوانندگان خوب اپرا در ایران بود که در سال 1301 بدنیا آمد و در تاریخ 1361 درگذشت. وی در تبریز متولد شد و موسیقی را در تهران نزد لیلی بارا (خواننده سابق  اپرای وین و از مهاجران اروپای شرقی طی جنگ جهانی در ایران ) فراگرفت . منیر در پاییز سال 1328 به پاریس رفت تا در کنسرواتوار ملی موسیقی به تحصیل موسیقی و آموختن آواز بخصوص ترانه های اپرا بپردازد.

استاد آواز او مادام لاپرت ، صدای منیر را سوپرانو تشخیص داد که  بازه ای از صدا در موسیقی و گونه ای از صدای بسیار زیر( متضاد بم)  زنانه در خوانندگی در اپرا است. استاد آواز منیر از او خواست که خواندن به شیوه گذشته را  کلا کنار بگذارد چون او استعداد بالایی دارد و تلاش کند تکنیک و شیوه سوپرانو را بیشتر و بیشتر بیاموزد .

در مدت 4 سالی که منیر وکیلی در پاریس بود در برنامه های هنری زیادی شرکت کرد و آواز خود را ارائه داد و بارها وبارها مورد تشویق و تحسین هنرمندان قرارگرفت. ازجمله ماه اوت سال 1951 دریک مسابقه آوازهای فولکلور در برلن جایزه اول را دریافت کرد. منیر در سال 1332 پس از دریافت مدرک دیپلم از کنسرواتوار ملی موسیقی پاریس به ایران بازگشت و فعالیتهای هنری گسترده ای را آغاز نمود. در سال 1339 به امریکا رفت و در کنسرواتوار نیوانگلند بوستون به تکمیل دانش موسیقی و فراگیری آوازهای اپرای ونقش های اپرای پرداخت. دراین کنسرواتواراستاد او بوریس گلداوفسکی از اساتید بنام و مشهور روسی الاصل آن زمان بود. در مدتی که منیر در بوستون بود در بسیاری از صحنه های اپرا به صحنه می آمد و مورد تحسین قرار میگرفت. بخصوص در دو اپرای نی سحرآمیز موتسارت و اپرای تک صحنه ای هانری پورسل بنام دیدو و آئناس که نقش اول را در هر دو بازی کرد .

ایشان در سال 1340 به ایران بازگشت و همیشه می گفت دوست دارم آرزو دارم که ما در ایران یک اپرای واقعی داشته باشیم  و یک اپرای کامل را بتوانیم به روی صحنه بیاوریم. با گشایش تالار رودکی در سال 1346 فعالیت های وی نیز همانند همتایانش در قالب گروه اپرای تهران شکل حرفه ای تر به خود گرفت ودر اپراهای متعدد ایفای نقش کرد از جمله: اورفه و اریدیس ، مادام باتر فلای ، لا بوهم ، لا تراویاتا ، توراندخت .

منیر وکیلی به موسیقی محلی نیز علاقه داشت و درهمین راستا هشت ترانه محلی متعلق به نواحی مختلف ایران را در پاریس در سال 1346 در صفحه گرامافون ضبط نمود که در قالب مجموعه آوازهای جهان منتشر شده و جایزه اول شارل کروس را همان زمان دریافت نمود . منیر وکیلی در سال 1359 به فرانسه مهاجرت نمود و مدتی بعد در سانحه رانندگی میان پاریس و لاهه هلند درگذشت .

عاطفه گرگین

عاطفه گرگین روزنامه نگار، شاعر و نویسنده معاصر ایرانی است ایشان نوشتن را با نشریات و روزنامه ها از سال 1347 شروع کرد. سال 50 اولین نشریه مستقل خود را بنام کتاب نمونه و سپس کتاب پویا را انتشار داد. 23 ساله بود که اولین کتاب خود جنگ سحر را در نخستین سالهای دهه 50 منتشر نمود.

ایشان به نقاشی نیز روی آوردند و گویا تابلو های ایشان  را یکی از گالری ها در پاریس قرار است به نمایش بگذارد .

عاطفه گرگین سال1348  با زنده یاد خسرو گلسرخی ازدواج کرد و فرزندشان ، دامون اکنون استاد دانشگاه می باشد.

خانم گرگین قبل از انقلاب ضمن نوشتن در مطبوعات با رادیو هم همکاری میکرد و به تهیه برنامه های هنری و فرهنگی مشغول بود.  مدتی هم بعنوان دوبلور به دوبله فیلم می پرداخت. عاطفه گرگین 16 فروردین 1352 در حالیکه در رادیو ایران کار میکرد در پیامد دستگیری همسرش خسرو گلسرخی به زندان افتاد. در 29 بهمن 52 خسرو به همراه کرامت الله دانشیار تیر باران شد و عاطفه خانم سه سال و نیم در اسارت بود چرا ؟ به دلیل دوست داشتن انسان و میهن خود. او را تا شهریور 1355 آزاد نکردند. وی در ابتدای انقلاب نشریه فصلی در گلسرخ را منتشر نمود اما سال 60 این نشریه تعطیل شد. ایشان سال 1362  ایران را به ناچار ترک کرد و سال 64 دوره دوم نشریه مزبور را در فرانسه نشر داده که تا سال 1368 خود وی سردبیر آن بود . در واقع شش شماره نشریه مزبور در ایران منتشر شد و دوره دوم هشت شماره در تبعید انتشار یافت. اما فصلی در گلسرخ در خارج از کشور اینطور که خودشان تعریف کردند توسط جوخه های آتش برخی از دگراندیشان تیر باران شد .

عاطفه گرگین در تمام دوران زندگی اش از 20 سالگی تا همین امروز بدون وقفه کار فرهنگی کرده و به معنی واقعی کلمه فرهنگ ورز بوده است . او و خسرو گلسرخی هم در دنیای فرهنگ و هنر و مطبوعات با یکدیگر آشنا شدند و سپس ازدواج کردند، نه در گروه و احزاب سیاسی . هر دو در دنیای فرهنگ و هنر داشتند رشد میکردند، یکی 22ساله و دیگری 24 ساله ، تازه اول عشق و جستجو و کسب همه گونه تجربیات زندگیشان بود که خسرو گلسرخی تیر باران شد و زندگی آنان از هم پاشید .

عاطفه گرگین جای گفته است : من و خسرو یک عشق مشترک داشتیم و هنوز هم این عشق مشترک یعنی دوست داشتن مردم در من ادامه دارد. خسرو به من کمک کرد که بتوانم امروز هم انسان را دوست داشته باشم و امروز هم قبله گاه ما بازهم  انسان است. او همیشه در زندگی من جریان دارد نه تنها از یاد من نرفته که از یاد مردم هم نمیرود.

عاطفه گرگین اولین زنی بود که در ایران در سن 22 سالگی نشریات فرهنگی را بطور مخفی سردبیری و منتشر میکرد. بنظر من او یک مبارز فرهنگی بوده و خواهد بود و بدیهی است که اینگونه افراد را رژیم های خودکامه و رژیم های شاه و شیخ تحمل نکنند. وی در هر دو رژیم تحت تعقیب و بازجویی بود چون دگراندیش بود و زیر بار تحمیل نمیرفت و ستمگران و مرتجعین این را برنمی تافتند . عاقبت هم تبعید اجباری از میهنی که آن همه دوستش می داشت، بر وی تحمیل شد اما در تبعید هم از پا ننشست تسلیم نشد. گرچه در غربت از داد همان حکومتهای جور که هنری جز تخطئه و حذف ندارند، راحتش نگذاشتند. چه کسانی؟ کسانی که در واقع بندگان همان فرهنگ مبتذل هستند.

از آثار خانم عاطفه گرگین میتوان به کتب ذیل اشاره کرد:

فصلی در گلسرخ ، مجموع شعری درباره کرامت دانشجویان و خسرو گلسرخی ، کتاب شعر باد را باید کشت ، کتاب شعر معاشرت آبها ، کتاب شعر آب هم فکر میکرد

اکنون یک کتاب شعر هم زیر چاپ دارند و کتاب دیگری در دست نوشتن  است. خانم عاطفه گرگین سال 1358 گفتگوی ماندگاری با زنده یاد شکرالله پاک نژاد داشتند که درآن نکات پر از تامل و قابل مکثی زنده یاد شکرالله پاک نژاد بیان میکند. اضافه کنم که برادر عاطفه خانم ایرج گرگین روزنامه نگار و از مدیران پیشین تلویزیون ملی ایران بود که در23 دی سال 90 در ویرجینیای امریکا درگذشت .

لیلی متین دفتری وعالم پرالتهاب بیرون

لیلی متین دفتری از پیشگامان نقاشی زنان  ایرانی و از بنیانگذاران سبک نقاشی مینی مالیستی یا ساده گرایانه در ایران بود. آثار اولیه او نیز نشان دهنده تأثیرپذیری وی از آثار پیشگامان چنین سبکی مانند دیوید پرولوگ و جان گراهام است. نقاشی مینی مالیستی تعداد رنگها ،اشیا ، شکلها ، خطوط و بافت های بکار گرفته در اثر را به حداقل ممکن کاهش میدهد .

لیلی متین دفتری در 1335 تا 1338 در مدرسه هنر اسلید  در یونیورسیتی کالج لندن و سپس در کالج هنر کامبرول تحصیل کرده است. وی تا سال 57 در دانشگاه تهران 5  سال مجسمه سازی درس داد. او دختر احمد متین دفتری و نوه دکتر محمد مصدق بود خواهر هدایت متین دفتری می باشد. در خانواده ای با ریشه های عمیق سیاسی بزرگ شده بود اما همیشه فضای درونی و خلوت خویش را بر عالم پر التهاب بیرون ترجیح می داد. از هیاهوی محافل هنری دوری می جست و علاقه زیادی به مصاحبه با رسانه ها نداشت. نقاشی های وی را هم به سبک و سیاق زندگیش  آرام ، ساده و روان جلو برد به جز پدربزرگش دکتر مصدق کمتر مردی را به تصویر کشید. بیشتر زنان ، میوه ها ، پرندگان و گلها را نقاشی میکرد. تابلوهایی را که حتی در انتخاب موضوع خلوص خاص خودش را داشتند و پرتره ها و طبیعت بی جانی که او موضوع نقاشی های خود قرار میداد، بیش از آن که موضوع محور باشند فرم گرا هستند. او در انتخاب موضوع ساده گرایی را مبنا قرار میداد و رنگ و سطح در هارمونی آرام با کار بست سادگی بود. برای مثال تابلویی دارد بنام پنج خرمالوی نارنجی که این تابلو بر روی رومیزی راه راه آبی بود و تمام آن چیزی بود که برای بیان هنری از سوی لیلی متین دفتری کفایت میکرد و همین و بس . نوع قرارگیری خرمالوها در خط افقی و ارتباطی که با خطوط عمودی روی میزی برقرار میکند، ترکیبی متعادل و مستحکم را شکل داده است. باید این تابلو را دید!

لیلی متین دفتری بیش از پنجاه سال پیاپی طرح و تابلو می کشید و از رنگهای ملایم و فرم های ساده بخصوص رنگ سفید به شکل فوق العاده ای استفاده میکرد. برخی از آثارش به همراه دیگر آثار در مجموعه خانم فرح پهلوی در بسیاری از شهرهای جهان به نمایش درآمده است.  گفته میشود در فاصله های 1355 تا 1380 هم شش نمایشگاه از آثار این هنرمند نوگرا در اروپا برگزار شده است. تابلوهای وی در سال 1388 هم در گالری خشایار در لندن به نمایش درآمد.

خانم لیلی متین سال  1386 در سن 70 سالگی در پاریس با زندگی و با تابلوهایش وداع کرد  .

مینو جوان

یکی دو سال مانده به انقلاب حوالی سالهای 1355 و 56 کانون پرورش فکری و نوجوانان کاستی را با صدای زیبای مینو جوان ارائه داد. این نوار موسیقی در دانشگاههای کشور بین دانشجویان دست به دست می گشت.  بعضی ها می گفتند این صدای خانم منیر وکیلی است و لابد اسم مستعار او است.

در دانشگاه مشهد استادی داشتم بنام دکتر جلال صمیمی استاد فیزیک  می گفت : این صدای خانم منیر وکیلی است. سالها دور سال 1336 و 37 در قالب مجموعه آوازهای جهان او صفحه ای داشته است  شبیه به این ، اما نه این کاست از مینو جوان بود.

صدای منیر وکیلی همانطور که قبلا گفتم سوپرانو بود وزن کامل مجلسی داشت اما صدایی که از آن کاست به گوش میرسید جوان تر و بازتر و بیشتر ایرانی بود .منیر وکیلی متولد سال 1301 در تبریز بود و مینو جوان متولد 1314 در اصفهان . اشاره شد که سوپرانو در تعریفی که اهل موسیقی گفتند نام بازه ای از صدا در موسیقی است و گونه ای صدای بسیار زیر (متضاد بم ) زن در خوانندگی و اپرا است. صدای منیر وکیلی سوپرانو بود ولی آنچه از این کاست به گوش میرسید این گونه نبود.

گفته میشود مینو جوان اجراهای خود را در دهه 50 خورشیدی در رادیو ایران ارائه کرده است. خلاصه آن نوار کاست که مشتمل بر ترانه های محلی بود بین دانشجویان خاطر خواه زیادی داشت، بویژه که با تنظیم های مدرن و آراسته کامبیز روش روان ، اردشیر روحانی و اسماعیل تهرانی بود و امکان نداشت کسی آن ترانه ها را گوش کند و مجذوب نشود .

همسر مینو جوان زنده یاد ایرج گلسرخی آن ترانه های دلنشین را جمع آوری کرده بود و البته پیش از او روبل گری گوریان هم این کار را کرده بود. او  آنها را با اصول موسیقی اروپایی آشتی داد و به اصطلاح اهل موسیقی برای چهار صدا بر حسب ارتفاع تنظیم نمود .

گویا خیلی پیشتر در سال 1339 همسر مینو جوان ، ایرج گلسرخی گروه کر و ارکستر رادیو ایران را سامان میدهد و با همکاری و تک خوانی مینو جوان بیش از سیصد آهنگ از آفریده ها و تنظیم بومی را به اجرا و ضبط در می آورد که لابد در آرشیو ها خاک می خورند . او و همسرش شهر به شهر ، ده به ده گاهی با اسب و قاطر می رفتند پای صحبت مردم و پیران می نشستند و از آنها میخواستند هرچه یادشان هست از آواهای قدیمی زمزمه کنند  ضبط میکردند تمرین میکردند و سعی میکردند همان گویش را حفظ کنند .

تا آنجا که اطلاع دارم، مینو جوان در 1341 عازم آمریکا میشود و در دانشگاه جنوب کالیفرنیا با استفاده از یک بورس تحصیلی به آموزش آوازهای خود ادامه میدهد. بعدا در سال 1356 در سفری به ایران، سی و دو تنظیم تازه از ترانه های بومی را از میان تنظیم های آهنگ سازان جوان روی دو تا صفحه ضبط میکند در واقع همان کاستی که نامبرده شد هم  اینگونه بود.

این اواخر نیز خوانده های جدیدی از مینو جوان منتشر شده که مهمترین آنها عبارت است از:  طنین عشق ، ترانه های بومی ، یار دیرین ، از عشق و از عرفان که متشکل از هفت تصنیف  قدیمی ایرانی است. اکثر قطعات طنین عشق، ساخت ایرج گلسرخی است با اشعاری از نصرت رحمانی ، فروغ فرخزاد ، شیخ بهائی و عراقی .

آلبوم یار دیرین هم مجموعه ای است از ترانه های استاندارد جاز با کلام فارسی ، آلبوم از عشق از عرفان مجموعه ای است از تصنیف های قدیمی که برخی از آنها را مرضیه و شجریان خوانده بودند.

خانم ها و آقایان محترم،

بدون شناخت دنیای لطیف هنر و بدون تامل در عمق شاعرانه اشیا نمیتوانیم آنچنان که باید از پس روزمرگی و کشی های روزگار برآئیم مگر فقط پی بناها رطوبت میکشند. بنیاد های فکری هم نم بر میدارند. برای اینکه برنا و شاداب بمانیم و اسیر ژورنالیسم مبتذل سیاسی که معمولا از دانش سیاسی تهی است نشویم، برای اینکه همچون فرقه ها زیست  تک منبعی نداشته باشیم، علاوه بر تکیه بر خرد و امید باید نگاهی زیباشناسانه به هنر و زندگی هم داشته باشیم تا به قول آندره ژید عظمت در نگاه ما باشد نه درآنچه می بینیم .