زنانی که شکست را شکست دادند

قسمت دوم

شوشا اعصار

شوشا اعصار موسیقی را وارد کلمات کرد و کلمه را وارد موسیقی . شمسی اعصار دختر آیت الله محمد کاظم اعصار یکی از برجسته ترین زنان ایرانی نسل خود بود که تسلط اش به سه زبان و فرهنگ متفاوت فارسی، فرانسه و انگلیسی او را از چهره های سرشناس در حلقه روشنفکران این سه حوزه لوئی آراگون، ژان پورسات، سیمون دوبوار  و آلبرت کامو کرد . او در زمینه تخیلات، ادبیات و موسیقی که شیفته هر سه بود حد و مرزی را نمی شناخت. موسیقی را وارد کلمات میکرد و کلمه را وارد موسیقی.

شمسی اعصار یا آنطور که دوستانش می گفتند شوشا قوپی ،دیماه ۱۳۱۴ در تهران بدنیا آمد و فروردین  ۱۳۸۷در لندن با نگاه و منشی  که پر از زندگی بود به استقبال مرگ رفت. او نه تنها نویسنده بلکه ترانه سرا، آهنگساز، خواننده و فیلم ساز هم بود و به زبانهای فرانسوی، انگلیسی و فارسی می خواند و می نوشت. شوشا به خواست پدرش در ۱۶ سالگی برای تحصیل راهی فرانسه شد و در دانشگاه سوربن ادبیات فرانسه خواند. درکنار ادبیات شیفته موسیقی محلی ایران بود و از او ترانه های زیبائی به زبان گیلکی ، لری وچند گویش دیگر ایرانی به یادگار مانده است . ترانه های دمگل، روز جمعه ، عزیز بشین کنارم و از این قبیل.

شوشا به مولوی علاقه داشت و اشعاری از مثنوی را خوانده است که در یوتیوب موجود است.

«اسب چشم بسته »و  «راز خنده » از جمله آثار اوست. همچنین« دختری در پاریس » که به زبانهای گوناگون و به فارسی هم ترجمه شده است. کتاب مزبور خاطرات دوران کودکی وی در پاریس است.  یکی از زیباترین فیلم های مربوط به کوچ بختیاری را این زن هنرمند شوشا اعصار ساخته است. نام اصلی او” گوسفند باید زنده بماند ” است  که «مردم باد» هم نام گرفته است . شوشا بمدت بیست سال سردبیر نشریه با ارزش پاریس رویو بوده است.  منابع فرانسوی و انگلیسی از وی با نام شوشا قوپی یاد می کنند.

ملک تاج فیروز “نجم السلطنه ”  و بیمارستان نجمیه تهران

ملک تاج نوه عباس میرزا ولیعهد روشن ضمیر و با اراده قاجار و مادر دکتر محمد مصدق از زنان نیکوکار و پایه گذار بیمارستان نجمیه تهران بود.  خانم ملک تاج فیروز با میرزا هدایت الله وزیر دفتر آشتیانی ازدواج کرد که حاصل این پیوند آمنه دفترالملوک و محمد مصدق بود که بعدها نخست وزیر و یکی از چهره های محبوب و معروف تاریخ ایران شد. نجم السلطنه دو سال بعد از درگذشت وزیر دفتر به ازدواج فضل الله خان منشی باشی مظفرالدین شاه درآمد و حاصل آن فرزندی بود بنام ابوالحسن دیبا. نجم السلطنه زندگی بسیار ساده و بی آلایشی داشت. او از سال ۱۳۰۷ خورشیدی به ساخت و وقف بیمارستانی در محل سکونت خود خیابان دروازه یوسف آباد ، حافظ امروزی همت گمارد که بنام بیمارستان نجمیه تهران تا همین الان باقی است. بیمارستان نجمیه از نخستین بیمارستانهای مدرن تهران بشمار میرود.

طوبی آزموده  بنیانگذار مدارس دخترانه

در سالهای پس از انقلاب مشروطه با سواد شدن زنان و تحصیل علم دختران از مهمترین خواسته های جنبش زنان بود و این چنین بود که تلاشها برای تاسیس مدرسه دخترانه آغاز شد.  طوبی آزموده که سال ۱۲۵۷ به دنیا آمد و ۱۳۱۵ درگذشت.  او موسس نخستین مدرسه دخترانه در تهران از پیشگامان جنبش زنان ایران بود.  دبستان ناموس را  سال ۱۲۸۶ در تهران با مرارت زیاد و مخالفتهای بسیار تاسیس کرد و توانست در مدت کوتاه تعداد مدارس دخترانه را به شش دستگاه برساند و هشت سال پس از تاسیس اولین مدرسه ۳۴۷۳ دختر دانش آموز را جذب این مدارس کند.  نخستین مدرسه دخترانه توسط بی بی خانم استرآبادی بنام دبستان دوشیزگان در ۱۲۸۵ خورشیدی یکسال قبل از مدرسه ناموس در تهران تاسیس شده بود و اما به دلیل حملات مرتجعین این مدرسه تداوم زیادی نداشت.  در نتیجه طوبی آزموده دست به کار شد و مدرسه ای در منزل شخصی خودش تاسیس کرد.

وی در شرایطی زنگ مدرسه ناموس را در خانه خود در خیابان سنگلج به صدا درآورد که شیخ فضل الله نوری فتوا داده بود تاسیس مدارس دختران مخالف با شرع است.  مدرسه ناموس چند سال بعد از تاسیس به خیابان فرمانفرما و بعد از به محل بزرگتری در خیابان شاپور، حافظ فعلی منتقل شد . در این زمان مدرسه ناموس به قدری توسعه یافته بود که بصورت یکی از مهمترین و مجهزترین مدارس متوسطه تهران درآمد و تا پایان دوره دبیرستان آموزش دختران را تامین میکرد طوری که در ۱۳۰۷ خورشیدی اولین گروه دیپلمه مدرسه ناموس فارغ التحصیل شدند.  طوبی آزموده علاوه بر دایر کردن مدارس دختران، کلاسهای اکابر را جهت جذب مادران دایر کرد. اگر میرزا حسن رشدیه بنیانگذار مدرسه کنونی پسران در ایران است طوبی آزموده را نیز باید بنیانگذار مدارس دخترانه کنونی دانست.

بی بی مریم از پیشگامان مطالبات حقوق زنان 

بی بی مریم بختیاری ۱۲۵۳ چشم به جهان گشود و ۱۳۱۶ از دنیا رفت مشهور بود به سردار مریم بختیاری. او از زنان فعال در انقلاب مشروطه بود. خانواده اش از با نفوذ ترین خاندان های ایرانی دوره قاجار بشمار می آمد. پدر بی بی مریم از خوانین ایل بختیاری و برادران او علی قلی خان سردار اسعد از رهبران انقلاب مشروطه و نجفقلی صمصام السلطنه که دو دوره رئیس الوزرای ایران بود. همچنین عموزاده هاش از رجال شناخته شده دوره قاجار و پهلوی محسوب میشوند .

شیرعلی مردان فرزند بی بی مریم است.  این زن از پیشگامان مطالبات حقوق زنان و از مدافعان ملی سرزمین ایران در خلال جنگ جهانی اول بشمار می آمد.  بی بی مریم فرزند حسین قلی خان ایلخانی بود که بدست پسر ناصرالدین شاه، سلطان مسعود میرزا ملقب به ظل السلطان کشته شد. بی بی مریم از زنان تحصیل کرده زمان مشروطه بود که به حمایت از آزادیخواهان برخاست و حتی با یارانش به تهران به شکل محدود لشکرکشی کرد. او به واسطه زندگی در ایل بختیاری و پدرش که خان ایل بود تیراندازی و سوارکاری می دانست. در فتح تهران سردار بی بی مریم هم با رشادت و دلیری به میدان آمد. او حتی خود شخصا تفنگ بدست گرفت و در برابر قزاقها جنگید . بی بی مریم از معدود زنان عصر مشروطه است که یادمان زندگی خود را نوشته است. درابتدای خاطراتش گفته: به امید خداوند که امیدوارم  فرصت بدهد به بنده که یک زن ایرانی از ایل بختیاری میباشم روزنامه خاطرات خود را ساده و مختصر بنویسم. بی بی مریم در این یادمان ها درباره دلایل که زنان در جامعه عقب مانده است نوشته است:  تمام بدبختیهای ما از خودمان است چرا ؟ چون نه علم داریم و نه حقوق خود را میدانیم و نه می خواهیم بدانیم . منابع ایل بختیاری نقل کردند که بی بی مریم در جنگ آزادسازی اصفهان، ۱۲۸۸ خورشیدی با خواهرش بی بی لیلی فرماندهی یک ستون سواره نظام را برعهده داشته است.

صدیقه دولت آبادی  “ترویج گفتمان عدالت خواهانه “

صدیقه دولت آبادی که 1261 خورشیدی پا به جهان گشود و ۱۳۴۰ درگذشت.  روزنامه نگار ایرانی و از فعالان مشروطه و جنبش زنان در ایران است. او از بنیانگذاران انجمن مخدرات وطن ، انجمن مشروطه خواهان موسوم به مخدرات وطن بود. وی بعدا از نخستین فعالان زنان در ایران شد و نشریه ای هم بنام زبان پارسی خاص زنان منتشر کرد.  صدیقه دولت آبادی بر این باور بود که زن ایرانی رو به قهقرا می رود و می گفت دلیلش این است که زنان بیشتر به ظاهر خودشان می پردازند تا  به شخصیتشان. او راه خروج زنان را از فرودستی، علم آموزی میدانست و این شعر ناصرخسرو را مدام تکرار میکرد :

درخت تو گر بار دانش بگیرد       به زیر آورد چرخ نیلوفری را

صدیقه خانم و همفکرانش به اقتضائات  اجتماعی خود می اندیشیدند و در زیست روزمره خود آشکارا تلفیقی از سنت و مدرنیته بودند.  به همت او در سال ۱۲۹۶ یکی از اولین دبستانهای دخترانه تاسیس شد. صدیقه خانم با قرارداد سال ۱۹۰۷ میلادی که ایران را تحت نفوذ انگلیس و روسیه قرار میداد مخالف بود. او و دوستانش این مخالفت را  با تحریم کالاهای وارداتی، با رفتن به قهوه خانه و تشویق مردم به عدم استفاده از قند خارجی، و کار توضیحی نشان میدادند.  در سال ۱۲۹۸ خورشیدی به منظور آشنا کردن زنان با حقوقی همچون آموزش، استقلال اقتصادی و حقوق خانوادگی خود اقدام به انتشار اولین نشریه حقوق زنان در خارج از تهران و سومین آن در ایران بنام زبان زنان نمود.  او در این نشریه به مباحثی نظیر حجاب و نقش انگلستان در ایران انتقاد میکرد. سال ۱۳۰۰ انجمن آزمایش بانوان را در تهران دایر کرد و علیه استفاده از کالاهای خارجی اقدام نمود.  صدیقه دولت آبادی در سال ۱۳۰۱ در کنگره بین المللی زنان در برلین شرکت و سخنرانی نمود. چهار سال بعد در سال ۱۳۰۵ در دهمین کنگره بین المللی برای حق رای زنان به نمایندگی زنان ایرانی شرکت کرد. پدر صدیقه خانم ، میرزا هادی دولت آبادی از عالمان زمان خود بود . نویسنده کتاب حیات یحیی ، یحیی دولت آبادی برادر اوست.

لیلی لازاریان بنیانگذار باله ایرانی 

مادام لیلی لازاریان رقصنده باله و طراح رقص در ایران بود.  وی در یک خانواده ارمنی به دنیا آمد و در مدرسه داوودیان تهران که قبلا مدرسه اسرائیلیت تهران نام داشت، درس خواند و سپس برای ادامه تحصیل راهی ایتالیا شد. در کالج موسیقی و هنر رم به  فراگیری موسیقی علمی  و آموزش آواز پرداخت.  در همان زمان در چند اپرا از آهنگساز ایتالیائی جاکومو پوچینی از جمله اپرای توسکا و مانالوسکو شرکت نمود.  پدر وی دیپلمات بود و به موسیقی هم علاقه داشت.  یکی از استادان هنر باله که سوئیسی بود به علت دوستی با پدرش به خانه شان رفت و آمد می کرد. او  اصول اولیه  را به لیلی یاد داد. او بعد ها تحصیلاتش را در مدارس ارامنه تهران به پایان برد و نزد استاد فنون حرکات باله را کامل و کاملتر کرد و برای تکمیل نهائی این هنر به ایتالیا رفت و در آنجا بود که جنگ جهانی دوم پیش آمد و به ایران بازگشت.  او پس از بازگشت به ایران از آنجائیکه با حرکات موزون آشنائی داشت و با توجه به اینکه رقص های فولکلور به صورت علمی و عملی آموزش داده نمیشد، خودش بانی تاسیس چنین هنرستانی در تهران شد و برای آموزش و مطالعه بیشتر راهی کشورهای مختلف اروپا گشت. مادام لیلی لازاریان بیش از نیم قرن به فعالیت هنری در داخل و خارج از ایران پرداخت . از آثاری که توسط ایشان اجرا شده میتوان : قلب مادر اثر ایرج میرزا، اشک یتیم از پروین اعتصامی و باله تخت جمشید با اجرای ارکستر سمفونی نام برد .طراحی لباس وموسیقی وسوسه شیطان که در تلویزیون هم اجرا شد با او بود.

پیش از شروع کار او در ایران ، باله لهو و مطربی و قر کمر بود .پسر بچه ها را به لباس دخترانه می آراستند و به شکلی زننده بکار می گرفتند. لیلی لازاریان به مطالعه در نقوش ، معماری و مینیاتورها پرداخت .مینیاتورها ، معماری و نقوش ایرانی و براساس حرکات آنها و با الهام از موسیقی سنتی چنان که خود گفته است اینگونه باله ایرانی را ابداع نمود که رقص زنگوله با موسیقی درویش خان از آن نمونه است. وی بر این باور بود که رقص فولکلوریک ایران باستانی است و به نوعی وحشی و باید آن را به شیوه های نوین شکل دیگری بخشید. با استفاده از موسیقی و رقص های کردی و گیلانی و آذربایجانی او شکلی از باله را در ایران پدید آورد که با حرکات فانتزی، آگاهانه آمیخته شده بود او هنرستان باله را به همین منظور بنیاد گذاشت همچنین آموزشگاه دیگری داشت برای خردسالان ۵ تا ۱۱ ساله . یکبار اتریش برای یک فستیوال از هر کشوری از جمله ایران یک استاد باله را دعوت کرده بود.  مادام لیلی لازاریان رفت و با لباس قاسم آبادی برنامه خودش را شروع کرد. رقص نو و حرکات زیبای او تحسین استادان باله را برانگیخت.  او یکی از پیشکسوتان عرصه آموزش حرکت موزون در ایران بود.  بعد از انقلاب هم کلاس داشت اما بر اثر پیری و بیماری زمین گیر شد. در خانه سالمندان به سختی زندگی میکرد. در سال ۱۳۸۲ این هنرمند عزیز در تنهائی و اندوه درگذشت.