زنانی که شکست را شکست دادند

قسمت دهم :

پوران بازرگان 

پوران بازرگان ۱۱ اردیبهشت ۱۳۱۶ در مشهد بدنیا آمد و ۱۵ اسفند ۱۳۸۵ در پاریس درگذشت. او اولین زنی بود که در سال ۱۳۴۸ به مبارزه چریکی  پیوست.  وی در همان سال با محمد حنیف نژاد ازدواج کرد .

پوران بازرگان متعلق به نسلی از زنان پیشتاز بود که علیرغم محدودیتهای خانوادگی و اجتماعی از چالش علیه سنت ها و پیش داوری ها نهراسیدند، علیه قید وبندها شجاعانه ایستادند و زندگی و مبارزه شان  در عرصه های مختلف اجتماعی، فرهنگی  و سیاسی آن هم در جامعه و در زمانه مردسالار، الگویی برای دیگران بود. خودش می گفت دو چیز همیشه مرا آزار می داد. یکی اینکه از بچگی هر وقت میخواستم در کوچه بازی کنم مرا از بسیاری از کارها منع میکردند. نباید بالای درخت می رفتم چون دختر بودم ،نباید از جوی می پریدم چون دختر بودم ، نباید شنا میکردم چون کار پسرها بود و دوم مسئله ادامه تحصیل ام بود.

بعد از سال ۵۷ مرتجعین به وی که پیش از انقلاب مدیریت دبیرستان رفاه را برعهده داشت و کمک های پشت جبهه برای مبارزین را تامین میکرد سخت گرفتند و او حتی نتوانست به شغل قبلی خود و یا آموزگاری در مدارس برگردد.

بعد از انقلاب بزرگ ضد سلطنتی و در پیامد دستگیریهای سال پر تلاطم ۶۰ ، پوران بازرگان هم مثل خیلی های دیگر ناچار از ایران رفت. وی و تراب حق شناس که اواخر پاییز سال ۵۳ با هم ازدواج کرده بودند، فروردین سال ۱۳۶۱ از طریق مرز کوهستانی خود را به ترکیه رساندند و بعد از یکماه زندگی سخت و تحت نظر بودن سرانجام توانستند به پاریس بروند و بعدها نشریه اندیشه و پیکار را منتشر کردند.

خانواده پوران نیز از قربانیان شاه و شیخ بودند. در مرداد سال ۵۴ فاطمه امینی دبیر زبان دبیرستان رفاه و همسر برادرش منصور بازرگان،  در زیر شکنجه جان باخت . زمستان سال ۵۵ خواهرش حوری بازرگان به همراه همسرش مرتضی خاموشی در مرز بازرگان توسط ساواک کشته شدند. در ۱۲ اردیبهشت ۶۱ ایران بازرگان به همراه دخترش فرشته اظهری و خیلی های دیگر در حمله به خانه تیمی یوسف آباد جان باخت. دو هفته بعد خواهرکوچکترش توران بازرگان در درگیری کشته شد. منصور بازرگان برادر کوچکتر پوران هم در عملیات فروغ در تیرماه سال ۶۷ جان باخت .

پوران بازرگان به نسلی از زنان تعلق داشت که دوره ای از تاریخ ما را محک زدند. زنانی که مرزها را شکستند و بندها را گسستند.

نسرین معظمی گلپایگانی 

نسرین معظمی زیست شناس  و میکروب شناس ایرانی است. وی روی ریزجلبک ها یا میکروآلگا، تحقیق میکند. برای آشنائی با موضوع کار ایشان خوب است کمی در مورد ریزجلبک ها بدانیم. اولین موجوداتی که در کره خاکی شکل گرفته اند میکروآلگا و یا ریزجلبک ها هستند. جلبک های ذره بینی کوچک و بسیار کوچکی که اندازه شان از چند میکرومتر تا چند صد میکرومتر متغیر است. ریز جلبک ها حدود سه میلیارد سال پیش از انسان در زمین زندگی میکردند و نه تنها اتمسفر را ساختند و تولید اکسیژن می کنند بلکه بنیان زنجیره ای غذا را هم تشکیل میدهند. این گونه های تک سلولی که مجموع توانمندیهای سلول گیاهی، سلول حیوانی و میکروارگانیسم را در خود دارند و بسیار جان سخت هستند. هم در آب شیرین و هم در آب دریا یافت می شوند و به صورت تکی ، زنجیره ای و یا گروهی زندگی میکنند. ریزجلبک ها نقش مهمی را در چرخه حیات کره زمین ایفا میکنند. توانائی فتوسنتز را هم دارند یعنی نور خورشید را جذب میکنند، با انرژِی آن کربن دی اکسید و آب را ترکیب و قند می سازند که ماده ای حاوی انرژی شیمیایی قابل استفاده برای جانداران دیگر است. ریزجلبک ها مهمترین تثبیت کننده های کربن دی اکسید در زمین هستند و در لایه سطحی همه آبها وجود دارند.

موضوع پژوهش زیست شناس و میکروب شناس ایرانی دکتر نسرین معظمی همین ریزجلبک ها یا میکروآلگا است . ایشان از آغاز بر این نکته پای فشرد که تراکم ریزجلبکها در سواحل ایرانی خلیج فارس و دریای عمان بسیار زیاد است و در زمین های لم یزرعی که به درد کشاورزان نمیخورند مانند بخش عمده ای از جنوب ایران ، میتوان ریز جلبک پرورش داد. در این زمینه سالهاست پروژه ای را با چندین و چند تیم پیش میبرند. ایشان مرکز پژوهشهای بیوتکنولوژِی خلیج فارس را در قشم سامان داد و به کار روی ریزجلبک ها پرداخت، بویژه روی بخشی از صنعت تولید دارو و واکسن های نوترکیب که از ریزجلبک ها میتوان بدست آورد.

دکتر نسرین معظمی با پژوهش های خود نشان داد که امکان تولید برخی از فراورده ها مثل دارو ، لوازم آرایشی و بهداشتی ، خوراک دام و طیور و آبزیان از ریزجلبک ها وجود دارد و این گونه های تک سلولی می توانند منبع مناسبی برای تامین محصولات جایگزین باشد بویژه که برای پرورش آنها نیازی به آب شیرین و خاک حاصلخیز نیست .

دکتر نسرین گفت که پروژه ما با شناسائی میکروآلگا یعنی ریزجلبک ها در خلیج فارس شروع شد از آزمایشگاه تا تولید مقدماتی برای تولید سوخت دیزل و اتانول و الان طراحی صنعتی که داریم می کنیم و آن روغنی است که میتونه تبدیل بشه به سوخت هواپیما ، سوخت دیزل ، گازوئیل و بنزین .

در اواخر دهه پنجاه رشته ای بنام بیوتکنولوژی وجود نداشت و تنها شاخه ای از فناوری بود که داشت در دنیا شکل میگرفت. دکتر نسرین معظمی جزو اولین نسل فارغ التحصیلان این رشته بود. او دکترای خود را در رشته میکروب شناسی از دانشگاه لاوال کانادا دریافت کرد و در بازگشت به ایران مدیر گروه بیولوژیکی سازمان پژوهش های علمی و صنعتی شد. مرکز پژوهش های بیوتکنولوژی خلیج فارس یادگار این بانوی پژوهشگر است. اولین کنگره ملی فناوری زیستی همچنین کنگره منطقه ای بیوتکنولوژی را در ایران او برگزار کرد تا این رشته هرچه بیشتر در سطح کشور مطرح شود. دکتر نسرین معظمی گلپایگانی پیشگام زمینه بیوتکنولوژی و سوخت بر اساس ریزجلبک ها در ایران است. ایشان چندین جایزه از جمله نشان نخل آکادمیک فرانسه را دریافت کردند.

نسرین خسروی ، تصویرگر شادیهای کودکانه

نسرین خسروی تصویرگر ایرانی کتابهای کودک و نوجوان، آذر سال ۱۳۲۹ در تهران بدنیا آمد. سال ۵۸ از دانشکده هنرهای زیبا در رشته گرافیک فارغ التحصیل شد. او گرچه در حوزه های نقاشی و گرافیک فعالیت داشت و در دانشگاهها و دانشکده های هنری تدریس می کرد اما عمده فعالیت و شهرتش در دنیای کودکان و نوجوانان بود. وی در اردیبهشت سال ۸۹ در کانادا درگذشت .

مواظب بند کفش هاتون باشید ، کدو قلقله زن ، سفید برفی ، بیایید با هم زندگی کنیم ، زنبور عسلی بنام وزوزی ، سنجاب آشپز، تا مدرسه راهی نیست ، بچه ها دلم براتون تنگ میشود ، ستاره کوچولو ، کارآگاه بچه ها ، دختر باغ آرزو ، تکه ای آواز تکه ای مهتاب،  دنیای رنگها،  ستاره کوچولو، راز آن درخت ، هوای بچگی، پولک مار ، رنگین کمان از جمله کتابهاست که با تصویرگری آن هنرمند ارجمند طی بیش از سه دهه منتشر شده است .

لیلیت تریان و تجسم سکوت 

لیلیت تریان که شانزده اسفند سال ۹۷ به میهمانی خاک رفت، مادر مجسمه سازی ایران بود. این هنرمند ارجمند ایرانی ۱۰ دی ۱۳۰۹ از پدر و مادری ارمنی در محله نادری تهران و در خانواده ای هنردوست به دنیا آمد. وی پس از پایان تحصیلات متوسطه بمدت یکسال در رشته نقاشی، نقاشی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت . سپس در سال ۱۳۳۱ برای تکمیل تحصیلات به مدرسه عالی ملی هنرهای زیبای بوزار پاریس رفت .

لیلیت تریان در سال ۱۳۳۹ از مدرسه عالی ملی هنرهای زیبا مدرکی برابر دکترا گرفت. پس از بازگشت به  تهران بین سالهای ۱۳۳۹ تا حول و حوش انقلاب در دانشکده هنرهای تزیینی به تدریس پرداخت.

لیلیت تریان پیش از انقلاب در برنامه ریزی درسی دانشکده تازه تاسیس هنرهای تزیینی نقش موثری داشت و از طرفی کارگاه ریخته گری این دانشکده را نیز تاسیس کرد.

با روی کار آمدن مرتجعین در میهن ما به هنرمندانی مانند او جفا شد. لیلیت تریان ریاست دانشکدهٔ دانشکده هنرهای تزیینی را کنار گذاشت. او بناچار سال ۵۷ خانه پدری اش را به کارگاه هنر تبدیل کرد. اگرچه بین سالهای ۷۱ تا ۷۸ در رشته طراحی و مجسمه سازی آموزش می داد اما حدود ۱۴ سال عملا از آن همه خلاقیت استفاده نشد.

از لیلیت تریان شنیده شد که : من مجسمه مادر و بچه را که با گچ ساختم، تحت تاثیر بدنیا آمدن یک نوزاد در فامیلمان. مادر نوزاد همواره او را درآغوش خود داشت. دیدن این لحظات حس ساختن این مجسمه را در من ایجاد کرد. البته از گلها هم زیاد الهام میگیرم .

او میگوید: آگوست رودن یک مجسمه دارد بنام “کسی که راه میرود “فرانسه که بودم آن را به آتلیه آورده بودند که ما از روی آن کار و کپی کنیم. این مجسمه بقدری نسبت به  محیط بزرگ بود که عظمت آن ، مرا مرعوب خود کرده بود .

پیکره یپرم خان از رهبران نظامی انقلاب مشروطه در محوطه کلیسای مریم مقدس در تهران و پیکره یادبود مسروپ ماشتوتس پدید آور الفبای ارمنی  در یکی از کلیساهای تهران کار اوست.

نقش لیلیت تریان در تاریخ مجسمه سازی ایران و همچنین تاثیری که در پرورش نسل بعدی مجسمه سازان و پرورش شاگردانش از جمله پرویز تناولی داشت قابل انکار نیست .

هاجر تربیت 

هاجر تربیت که سال ۱۲۸۴خورشیدی بدنیا آمد و پنج سال پیش از انقلاب در سال ۱۳۵۲درگذشت، جزو بانوانی بود که نماینده تهران در دوره های بیست و یکم و بیست و دوم مجلس شورای ملی شدند. او یکی از زنان فعال و متجدد زمان خود بود .

هاجر تربیت همسر محمدعلی تربیت از آزادیخواهان و روشنفکران آذربایجان و از فعالان انقلاب مشروطه بود. وی از سال ۱۳۱۰ بمدت ده سال مدیر مدرسه دوشیزگان در تبریز شد و سالها مدیریت    دارالمعلمات تهران، دانشسرای مقدماتی دختران را برعهده داشت. او از کسانی بود که روز ۱۷ دی ۱۳۱۴ در مراسم کشف حجاب دانشسرای تهران خطابه ای ایراد کرد. بعدا که رضا شاه در سال ۱۳۱۸ دستور داد تا مسئولیت مدارس خارجیان فقط بر عهده ایرانیان باشد، هاجر تربیت به ریاست دبیرستان آمریکایی ها، مدرسه نوربخش منصوب شد و در کنار صفیه نمازی و فاطمه سیاح حزب زنان ایران را تشکیل داد. او با ایجاد مجالس سخنرانی ، نمایش ها ، کلوپ های ورزشی ،کتابخانه و کلاسهای اکابر به توسعه فعالیتهای زنان پرداخت. او چندین بار از تریبون مجلس سخنرانی کرد و موضوعات زیر را به بحث گذاشت : اهمیت اعلامیه حقوق بشر، نقص بهداشت علیرغم تبلیغات دروغی که اینجا و آنجا می شود ، تحصیل جوانان در خارج و بازنگشتن بسیاری از آنان به میهن خود، لزوم شرکت زنان در کلاسهای مبارزه با بیسوادی، اهمیت کتاب و تاسیس کتابخانه عمومی.

او بارها در مجلس از بیسوادی  زنان و نداشتن ماماهای تحصیل کرده شکایت کرد.

هاجر تربیت بر لزوم سهیم شدن زنان روستائی در درآمد مزارعی که روی آن کار میکردند و نیز سهیم شدن زنان در دارائی خانواده تاکید داشت و بارها این مطلب را از تریبون مجلس بیان کرد.

او که به زبانهای عربی، فرانسه و انگلیسی مسلط بود، یکی از دغدغه های اصلی اش آموزش و تربیت دختران ایران بود و اینکه درس بخوانند و علاوه بر زبان فارسی زبانهای دیگری را هم یاد بگیرند تا از قافله پیشرفت عقب نمانند.

مونا جراحی و امواج تراهرتز

فیزیکدان ایران پروفسور مونا جراحی متولد ۱۳۵۵ خورشیدی در سن بیست و یک سالگی از دانشگاه صنعتی شریف مهندسی الکترونیک گرفت و سپس تحصیلات خود را در دانشگاه استنفورد و دانشگاه برکلی کالیفرنیا ادامه داد. او در حال حاضر استادیار مهندسی برق دانشگاه میشیگان است که در کنار آن آزمایشگاه تراهرتز را هم رهبری میکند. مونا جراحی در گسترش دانش پلاسمونیک و ساخت وسایل نانو الکترونیک و نانو فوتونیک و صنعتی کردن فناوری تراهرتز که برای تصویربرداریهای دقیق بکار می آید تلاش بسیار کرده است.

وی تاکنون جوایز متعددی را برده و دارنده المپیاد طلای فیزیک هم میباشد. برای پی بردن به کار مونا توضیح اینکه فرکانس ارتعاشی بیشتر مولکولها در حوزه تراهرتز است. در فیزیک تابش تراهرتز قسمتی از امواج الکترومغناطیسی است که بین دو طیف تابشی مادون قرمز و ریز موج یعنی امواج رادیوئی قرار میگیرد و برخی ویژگی های خود را در هرکدام از آنها نشان می دهد و مثل اثر انگشت که برای هر فردی منحصر بفرد میباشد، فرکانس ارتعاشی هر مولکول و ماده شیمیائی هم منحصر بفرد است. از همین رو با اندازه گیری طیف الکترومغناطیسی مواد ناشناخته، در حوزه تراهرتز، می توان به ماهیت شیمیایی آنها پی برد.  به خاطر همین در تشخیص بیماریها و مصارف داروئی و صنایع غذائی و غیره کارایی دارد .

مونا اولین ایرانی است که در شمار ۱۰۲ استعداد فرهیخته و نخبهٔ سال ۲۰۱۹ معرفی شدند .

معصومه سیحون و مرثیه برای خودش 

هنرمند نقاش معصومه سیحون “منیر نوشین”  از پیشکسوتان هنرهای تجسمی در ایران و مدیر قدیمی ترین نگارخانه کشور، گالری سیحون بود. وی نقش برجسته ای در معرفی  استعدادهای هنری ایران داشت و پیشینه فعالیت هنری او به حدود نیم قرن میرسید. نمایشگاه خوشنویسی را در ایران برای اولین بار معصومه سیحون باب کرد و کارهای علی اکبر یاسمی، رسام ارژنگی را او معرفی نمود. در گالری سیحون برخی از مهمترین  نقاشان معاصر ایرانی بالیده و معرفی شدند از جمله پرویز تناولی ، سهراب سپهری، رضا مافی، اردشیر موسس، بهمن موسس، جعفر روحبخش، فرامرز پیلارام  آیدین آغداشلو، فریدون آو، حسین کاظمی، محمد احسائی، لیلی متین دفتری، مکرمه قنبری، مریم جواهری، ژازه طباطبائی، طلیعه کامران، بهجت صدر، پروانه اعتمادی، مرتضی ممیز، کامبیز درمبخش، هانیبال الخاص، مسعود عربشاهی، علیرضا اسپهبد، بهرام عالی وندی، گارنیک درهاکوپیان، سیراک ملکوتیان، پرویز کلانتری، رضا بانگیز، جمال بخش پور، هوشنگ پزشک نیا، فرامرز پیلارام، صادق تبریزی، قاسم حاجی زاده، واحد خاکدان، بهرام دبیری، عربعلی شروه، حجت الله شکیبا، کوروش شیشه گران، علی اکبر صادقی، علی اکبر صفائیان، کامبیز کاتوزیان، حسین زنده رودی و خیلی های دیگر.

معصومه سیحون در سال ۱۳۱۳ در شهر رشت چشم به جهان گشود و ۳۱ اردیبهشت ۱۳۸۹ درگذشت . سال ۱۳۳۵ به دانشکده هنرهای زیبا راه یافت و آشنائی اش با معمار و تندیس ساز نامدار هوشنگ سیحون که در آن دوران ریاست دانشکده را برعهده داشت به ازدواج انجامید. هوشنگ سیحون طراح بنای یادبود آرامگاه  ابوعلی سینا، خیام، نادرشاه افشار، فردوسی، و کمال الملک است .

معصومه سیحون این زن هنرمند در دستگیریهای سال ۶۰ بخاطر مخالفت با سیاست های رژیم، در زمینه میراث فرهنگی و هنری ایران، با وجود بیماری قلبی بمدت یکسال در زندان اوین حبس کشید. چند سال پیش از آنکه مرگ را در آغوش گیرد و به یادگار ها بپیوندد بخشی از تابلوهایش با عنوان” مرثیه ای برای خودم ” در گالری سیحون به نمایش گذاشته شد. در میهن استبداد زده ما هنرهای تجسمی مدیون تلاشهای اوست.